Chilidúǵu sive Res Chilenses vel Descriptio Status tum naturalis, tum civilis, cum moralis Regni populique Chilensis, inserta suis locis prefectæ ad Chilensem Lingua Manuductioni

PARS SECUNDA

Rev. Bernhard Havestadt

1777

Monasterii Westphaliæ Typis Aschendorsianis Corpus of Historical Mapudungun

Mapudungun

Various

Religious texts

Corpus of Historical Mapudungun

TEXT OCR: Google Cloud Vision (using DH Dashboard, developed by Bryan Tarpley at the Center for Digital Humanities Research at Texas A&M University.)

ADDITIONAL OCR CORRECTIONS AND FORMATTING: Benjamin Molineaux

CHILIDÚǴU PARS SECUNDA.

Indiculus universalis R. P. Francisci Pomey Soc. JESU in Linguam Chilensem translatus, additisque exemplis quam plurimis ad facilius addiscendum auctus.

IHS

300. NB. Tametsi Lingua Chilensis sit multo abundantissima, si ejus œconomiam spectes, ut in Prologo ac tota Parte prima probavimus; nihilominus non est negandum, eam magna plurimarum vocum laborare penuria.

Imo. Propter defectum communicationis commerciique cum aliis Nationibus: unde cum res ipsæ. E g. Varia fructuum, leguminum, plantarum, arborum, animalium, artefactorumque genera, quibus Regio Chilensis caret, eo perlata non fuerint , nisi pauca ultîmis his per Hispanos temporibus, quid mirum, quod voces quoque his nominandis Linguæ Chilenæ desint. Quæ autem vel ex Hispania, vel ex aliis Regionibus, eo postea sunt allata, ea vocibus corruptis ob gentis rusticitatem & inscitiam nominentur.

Habet propter commercium, quod Chilensibus fuit cum Peruvianis, quasdam dictiones Linguæ Quichuæ. E. g. Apo, Gubernator, superior. tupu, leuca. antù , sol. atahuall v. achavall, gallina, &c.

2do. Cum animum ad artes liberales & studia litterarum nunquam adjecerint, adeo ut qui vel scribere aut legere norit, sit nemo, inde est ut apud illos non sint in usu voces genericæ, termini technici, & verba facultativa etiam alibi opificibus non incognita, item quibus exprimantur potentiæ tam materiales quam spirituales, habitus morales & intellectuales, actus interiores, columnæ, lineæ, anguli, &c.

3tio. Quandoquidem inter IndosChilenses nulla floret nec invenitur Religio, nec cultus divinus, sed mera culpabilis aut inculpabilis ignorantia, & solum nonnulla ad res domesticas applicatio; non reperiuntur voces, quæ Templo, altari, sacrificio, victimæ, oblatis, alique hujusmodi respondeant, nec quibus explicentur res supernaturales aut immateriales. E.g. spiritus, gratia, gloria, virtutes, vitia, &c. in sensu Theologico.

Quæ omnia benevolum Lectorem præmoneo, ut resfiectens quam immensi laboris fuerit , tot voces, quot hic liber affert, colligere, iis quas hactenus acquirere potui contentus, reliquas dum sancta JESU Societas inChilenses Regiones redierit , patienter exspectet. At nec est necesse, ut expectes amice Lector, nam habet Lingua Chilensis modos, tot quot voles, voces perfacili negotio formandi. 574. 859. 860.

301. Indiculus universalis. Pars prima, de mundo, ejusque Partibus. Ejus Creatio.

Vill dngu ta ñi uûi. Ta mapu, vill ta ñi chang cai, unelelu chang. 696. Ta ñi elngen.

301 Quis mundum condidit? DEUS est, qui illum creavit ex nihilo. Inei eli cam ta mapu? DIOS entubi chem meu no.
302 Quantum temporis intercessit, ex quo illum eduxit ex nihilo? 6971. (usque ad præsentem annum 1772. juxta martyrologium Roman. 25. Decembris. Chumtn tipantu ngepei ta ñi elngen cùtu? cayu huaranca, ailla pataca, relûe mari, quiñe tipantu pei.
303 Quantum temporis insumpsit in illo condendo? senos posuit dies, tametsi uno illum momento creare potuisset , si libuisset. Chumtn antù mo eli? cayu antù mo elbi, muchai pepi vemuyeabui rume.
304 Quid prima die fecit? Cœlum fecit Empyreum, Angelos, Terram & aquam, nec non lucem. Chemchi dngu vemi unelelu antù meu? Doi huenuleluchi mapu, pu Angel, Tue mapu, co, pelon cai.
305 Quid altera die? Firmamentum seu cœlum stelliferum produxit. Chumi epuleln antù meu? pu Huanglen ñi mlequeum.
306 Quid vero die tertia in lucem edidit? Aquæ tota Terra fulæ, DEI jussu fuos in alveos cavernasque fubterraneas confluxerunt. Tum produxit Terra genus omne plantarum & frugum. Chemchei vemi cùlalelu meu? Co huente Tue mapu mlebulu, ñi piel meu ta DIOS coni pu rngan mo. Veimo tipaingn pu mahuida, pu lafquen: veimo cai lletui pu mamll vill pulahuen cai.
307 Quid demum quarta, quinta & sexta die condidit? die quarta Solem, Lunam, cæteraque altra; quinta pisces & volucres; sexta denique hominem & fœminam produxit. Chumi chei melilelu, quechulelu, cayulelu antù mo cai? melilelu meu eli antù, cuyen cangeluchi pu huanglen. Quechulelu mo pu challua, pu ùñm cai : cayulelu meu pu cahuellu , pu huaca, pu vilu, caque vamngeluchi animal llavacha cai. Veimo ta pu Che, Huentu mai, domo Che cai.
308 Exempla:
vix unum dixit DEUS haud imitabile FIAT ; stat mundus Dominum moriger ante suum. Ape DIOS mlepe pibi; vill mapu mlepei,
omnes homines obligantur DEUM tanquam Conditorem suum agnoscere. Vill pu Che ñi Chelvoe ievalbiel ta DIOS,
DEO propter plurima, quæ mihi contulit beneficia, multis nominibus fum devinctus. Aldun mañumyebin ta DIOS ta ñi cùmelaeteu mo,
noster Conditor DEUS omni amore dignus est, 500. 584 585. DIOS vemeiñ mo, vei aldùn aiùnmamui,

309. CAPUT I. DE MUNDI PARTIBUS.

Unelelu Capitulo.Vill mapu ñi chang.

309 Quænam sunt mundi partes? præcipuæ sunt Cœlum & elementa quatuor, ignis, aer, terra, aqua. Chamtn Hueny mapu ngei? ерu. Duo Huеnuleluchi mapu mai, pu huanglen ñi mlequeum cai.
310 Quot sunt cœli? Duo sunt præcipui, videlicet Empyrium & Firmamentum. Chuchingn mapu ñi chang ica? Doi vutalu Huenu mapu lle, meli elemento cai, ktal mai, crùf, Tue, co cai.

311. De cœlo Empyreo.

Doi Huenuleluchi mapu mo.
311 Quodnam est coelum illud Empyreum? cœlorum omnium est altissimum vastissimum idemque pulcherrimum. Chuchi mapu tvei? Doi Huenulelu , doi vutalu , doi pelonngelu, doi temongelu, doi cùmelu cai vill pu mapu meu.
312 Quem ob finem DEUS hoc cælum condidit? ut esset Beatorum sedes. Chumal DIOS eli vachi Huenu mapu? moll peumangelu ica ta ñi mleam.
313 Quinam illi Beati sunt? Angeli, seu Beatæ mentes, & Homines sancti. Inei cam ngeingn vachi pu peumangelu? pu Angel mai, pu santo cai.
314 Quid est Angelus ? spiritus est ab omni concretione remotus. Chemchi dngu ngei cam Angel? Espiritu ngei ta iñ pllù vemngelu, huelu anca nienolu.
315 Suntne omnes in cælo? nequaquam. Tertia quippe illorum pars, quos DEUS initio mundi creavit, conversa est in cacodæmones, & præcipitata in inferos. Vill pu Angel mleingn сam Huenu mapu mo? mu ca, Vill pu Angel Huenu mapu ta ñi llitungen meu , elngelu ta DIOS mo; cùlalelu chang pichi veimo getuingn pu Pillan, utuventungeingn cai mu minche Tue mapu mo.
316 Quæ caufa fuit mutationis adeo funestæ? eorum peccatum. Chem ñi vla cam? ta ñi huerilcan engn ñi vla.
317 Beatæ illæ mentes, quæ Dei gratia non exciderunt, eundemne omnes obtinent in cælo ordinem? minime: sunt enim in ternas Hierarchias distributi, unaquæque autem Hierarchia in tres ordines. Vill pu cùme Angel uûauingn? mu, udantungeingn cûla Hierarquia meu, moll quiñe Hierarquia cùla orden meu.
318 Quinam Angeli sunt primæ ac supremæ Hierarchiæ? En tibi illos omnes suo ordine. Suprema Hierarchia seraphini, Cherubini, Throni. Media Hierarchia: Virtutes, Potestates, Dominationes. Infima Hierarchia: Principatus, Archangeli, Angeli. Chuchi pu Angel ngeingn unelelu , iod raquivaluchi Hierarquia mo cai? allcùtunge ta ñi pu Hierarquia engn, ta ñi pu orden cai. Unelelu Hierarquia pu serafin, pu Cherubin, pu Trono cai. Epulelu pu Virtud, pu Potestad, pu Dominacion cai. Inalelu pu Principad, pu Arcangel, pu Angel cai.
319 In quos ordines distributi sunt sancti? in plures: hi sunt præcipui: Apostoli, Patriarchæ, Prophetæ, Martyres, Confessores, Doctores, Virgines, Viduæ, sanctorum aliorum ac sanctarum innumerabilis est multitudo, quorum Rex est JESUS Christus; Regina autem sanctissima Virgo MARIA. Chumtn pu Orden meu udantungeingn pu santo Huenu mapu mo mlelu? aldùn meu. Tva ta ñi uûi engn. Pu Apostol, pu Patriarcha, pu Propheta, pu Martyr, pu Confesor, pu ngnelvoe, pu Quimhuentunolu, pu Lampe. Ngehuei ca pu santo, pu santa cai; ta ñi mu vùta Apo engn JESU Christo ngel, mu vúta Toquiquelu cai Virgen santa MARIA.

320. De Firmamento & Astris.

Pu Huanglen ta ñi mlequeum meu.
320 Quomodo partiris astra? in stellas, & Planetas. stellæ semper a se invicem eodem distant intervallo; Planetæ autem eandem perpetuo a se distantiam non servant. Cangeingn chei quiñelque pu Huanglen? pu Huanglen nengùmunolu, nengúmuquelu cai. Tvei Planeta pingeingn.
321 Quis stellarum est numerus? innumerabilis est illarum multitudo, quæ tamen oculis cerni possunt , mille & viginti duæ sunt (quibus addendæ una & viginti supra centum, detectæ a recentioribus Astrologis. Nengùmunoluchi pu Huanglen chumtningn? Raquivallaingn; raquivalu huaranca pataca, meli mari cùlaingn.
322 Quæ magnitudo stellarum est? Tanta est magnitudo, ut earum minima Terram vincat decies octies magnitudine. Aldùn vútaingn cam pu huanglen? venteni ta ñi vùtangen, veichi doi pichilu doi vùtai vill Tue mapu meu mari pura mita.
323 Suntne omnes inter se æquales magnitudine? nequaquam. Differunt enim sex gradibus magnitudinis, aliæ aliis majores, Stellæ magnitudinis primæ sunt 15 secundæ 45. tertiæ 208. quartæ 474. 217. sextæ 49. nebulosæ quinque, & obscuræ novem. uûaui cam vill engn ñi vutangen? mu. cayuchi cangei ñi vutangen. mari quechu iod vutaingn; meli mari quechu iod pichiingn. epu pataca pura petu iod pichiingn meli pataca relûe mari meli doi pichiingn cai, epu pataca relûe doi pichiingn cai. meli mari ailla vill meu iod pichilu. quechu chihuai, ailla dumincleingn.
324 Quam altæ sunt? tam altæ sunt, ut a Terra distent viginti leucarum millionibus. Aldùn huenuleign ? venten huenuleign , epu marichi mari pataca huaranca tupu doi huenuleign vachi Tue mapu mo.
325 Quam celer est earum motus? adeo moventur celeriter, ut intra horæ spatium quinque milliones leucarum conficiant. ma tu necùlingn cam? venten necùlqueingn, re quiñe hora meu, quechuchi mari pataca hueranca tupu amoingn
326 Qui motus illarum est? moventur circa suos polos in Oriente ad Occidentem. Chumngechi nengùmingn? nengùmingn cheu tipai antù cùtu, cheu coni
327 Quomodo dividuntur stellæ ? in sidera. Chumngechi uùdantungeingn pu huanglen? pu Constellacion mo
328 Quid vocas sidus? signum est cœleste certo numero stellarum sibi vicinarum compositum. Chemchei constellacion pingequei? quiñelque inaucleluchi pu huanglen ta ñi taun ngei.
329 Quot sidera vulgo numerantur? Numerantur sexaginta duo. Ex his tamen duodecim celebratiora sunt; quas domos solis vocant, quia singula perlustrat Sol singulis annis. Chumtn peingn vachi pu huanglen taun? caiu mari epu. Vei engn meu mari eрu, antu ruca pingequeingn, ta ñi rupan meu quine tipantu vill vachi pu ruca meu.
330 Quomodo vocantur? en singulorum nomina: sunt Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Libraque, Scorpius, Arcitenens, Caper, Amphora, pisces. Chumngechi uûitungeingn? vamngechi: Aries, Taurus, &c.
331 Cedo mihi nomina reliquorum siderum. signa vicena terna recensentur in septentrionali plaga, nempe ursa minor, &c. In Australi vero vicena septena; scilicet Cetus, &c. Quæ fequuntur, recens detecta sunt: Grus, &c. Chumllechi uûitungeingn ca pu huanglen taun? pu Constellacion setentrional epu mari cùlangelu: Ursa menor, &c. pu Constellacion meridional epu mari relûe ngelu: Ballena Veichi ado uûitringealu munahue mo quimngeingn: Grulla, &c.
332 Firmamenti pars illa lucidior, quam vocant viam lacteam; aliud nihil est quam minutarum stellarum innumera multitudo, oculorum aciem fugientium. Veichi doi pelongеluchi chang Huenu mapu mеu rрu ереu ріngelu; ngelai ca dgu, raquivalnoelchi pu huanglen ñi taun, ta ñi pichingen mo ape pevalnolu.
333 Sidus v. signum tot stellarum , quot numerus exprimit. E g. Pal, rito.
Tres Mariæ. Cùla rito,
Crux Australis. meli pal, meli rito,
Lucifer. Unelve,
Hesperus, noctifer, noctem portans, trahens, afferens. yepun,
Pleiades. ngaucu poñi,
duæ nubeculæ prope viam lacteam. Rnganco,
mico, luceo, splendeo. Ayarcùn,
scintillo, Puyellcùn,
sole micante latent, sole latente micant stellæ. Antù mlele, ta huangln pengelai, antù mlenole, ta huangln ayarquei,

PLANETÆ.

334 Quot sunt Planetæ ? septem omnino funt. Chumtningn pu Planeta, huanglen chei quidu nengumuquelu? relûeingn.
335 Cedo nomina: Sol, Luna, Venus, Jupiter, Saturnus, Mercurius, Mars. Uûitubinge: antù , cùyen, &c.
336 Qui Planetarum maximus est? maximus omnium est Sol. Chuchi doi vùtai pu Planeta meu iod vutalu antù ngei.
337 Qui altissimus est? altissimus Planetarum Saturnus est. Chuchi doi huenu llei? Saturno.
338 suntne Planeta Terrâ majores? Saturnus nonagies & semel major, quam terra. Jupiter nonagies quinquies. Mars æquat terram magnitudine. Sol centies sexagies illâ major. Mercurius vicies millies & semel minor. Venus autem vicies octies. Luna denique tricies novies minor quam Terra. NB. Autor secutus est Alfraganeum & alios; alii aliter sentiunt. Pu Planeta doi vùtaingn cam Tue mapu mo? Saturno ailla mari quiñe mita doi vutai: Jupiter ailla mari quechuchi. Marte uûaui Tue mapu. antù pataca cayu mari mita iod vutai, Mercurio epu marichi quiñe huaranca iod pichii. Venus epu mari pura. Cùyen cùla mari ailla cai.
339 Moventurne celeriter Planetæ? Sol intra horam ducenta septuaginta quinque leucarum millia conficit; Luna vero decem millia : de cæteris conjice. Pu Planeta matu nengumuqueingn cam? Antù quiñe hora meu necùlquei epu pataca, relûe mari, quechu huaranca tupu. Cùyen cai mari huaranca: vamngechi toquinge ca pu Planeta meu.
340 Nunquamne lumine deficiuntur Planeta? sæpissime : at defectus seu Eclipses Solis & Lunæ sunt omnium maxime spectabiles. Pu Planeta quiñechi rume Eclipsengelaingn cam? aldùn mita. Huelu pu Eclipse iod pengevalu, antù Cùyen cai ta ñi Eclipsan ngeingu.
341 Quonam pacto contingit defectus Solis & Lunæ? Solis defectus contingit Lunæ interpositu inter ipsum Solem & Terram: Luna vero tum deficit, cum Terra interjecta est inter ipsam Lunam & Solem. Chumngechi vemngei antù cùyen cai ta ñi Eclipse (tva lan no)? antú ta ñi Eclipse vemngei rangicleum Cùyen antù mo Tue mo cai. Cúyen ta ñi Eclipse gei rangicleum ta Tue mapu Cùyen meu antú meu cai.
342 Umbra. llauven , llaubuen, llauvù.
Umbraculum, llauvútu.
Recipere se ad umbrosa, ad locum opacum, llauvùtun.
Esse sub umbra, oñon, oñonclen.
Umbra v. species hominis, aihuin.
Consulere speculum, dictas species colligere, ahuintun.
Soli se exponere, pañútun, pañuftun.
Calere, calorem pati, solis ardore affligi, antùntùn.
Solem micare, fulgere, ayomiñn.
Refulgere, aipiñn.
Lux Lunæ, ale.
Lunam fulgere, cùyeln.
Sol urit, ardet, arei, ptei antù.
Calidissima tempestas, omnia solis ardore flagrant , fatiscunt. cad antungei.
Calore nimio æstuo, solvor, langeo, deficio, arei ta ñi anca.
539. 542. 543. 554. 557. 558. 559. Quid habes dicendum de aere? paucis dicam. Elementum est, in quo respiramus, ac spiritum ducimus , impletque omne illud spatium, quod cœlum terramque interjacet, & in quo Naturæ illa miracula fiunt, quæ meteora dicimus.

343. CAPUT II. DE AERE.

343 Quid habes dicendum de aere? paucis dicam. Elementum est, in quo respiramus, ac spiritum ducimus , impletque omne illud spatium, quod cœlum terramque interjacet, & in quo Naturæ illa miracula fiunt, quæ meteora dicimus. Chemchi dngu ngei crùf? Elemento ngei veimo lihuetuiñ, opulbi vill huellin rangiclelu Huепu mo Tue mo саi. Veimo vemngequeingn Naturaleza ñi perimontu ica Huenu mo ta iñ pequeel.
344 Quotuplex est genus Meteorum? triplex est genus : alia quippe sunt ignea; alia lucida, alia aquea. En nomina: Chumtn cangeingn vachi perimontu ica? Cùla mai cangeingn. Quiñelque ktal ngeingn, caque pelonnqueingn, mivù congeingn. Tva ta ñi uûi.

METEORA IGNEA.

Ktalngeluchi pu perimontu.
345 Fulmen, pillan. 805. huehuin.
Fulgur, fulgetrum. huilùfcùn.
Fragor , tonitru talca.
Ignes fatui, ktal vaple caple necùlquelu.
Stella cadens. huanglen tananaûquelu.
Tonare. pillann.

METEORA LUCIDA.

Chuchingn pu pelonnguelu?
346 Iris, arcus celestis. relmu , huepll. 742.
Nubes a sole rutilans. huemi antù , huirca huепu.
Cometa. Cheurvoe.

METEORA AQUEA.

Pinge congeluchi perimontu ica.
347 Nubes. tomu.
Pluvia, maun.
Gutta. on.
Nix. pire.
Cœlestis aquæ spuma, tacitarum vellus aquarum. flocci nivis. piñu piñu.
Grando. llapd, ñapùd,
Glacies, ralilco, pellad.
Nebula. chihuai.
Pruina, piliñ.
Pruina ascendens, unde frigus & pluvia. lolma.
Ros, mùlven, mlhen, mlum.
Miel. misqui.
Manna. dio.
Stillare. tùdcùn.
Tenuiter pluere vainun.
Pluere. maun. 776.
Aura inconstans. pichique maun.
Ventus pluviam indicans maual.
Pluviam portendere, præsagire, mauhueln.
Gelare. piliñn, chidn
Ningere. piren.
Grandinem de cœlo ruere, delabi, præcipitare. pideñ, llapúdn.
Liquescere, liquefieri. lleun.
Irrorari, rore aspergi. mlumn.
Sub tectum se recipere; contra pluviam asylum quærere. chùtun.
348 Exempla.
Vulcanus fulmina conflat. Huehui Pillan,
Sole occidente fulmen de cœlo decidit. Antù ñi conabun mo v. ñi conabuel mo, huehuin ktal naûpapei,
fortasse adhuc pluit, ningit? etiam Petu mauquei, petu pirei cam? petuli.
semen pluviâ quâ v. cujus beneficio prodiret, caruit. ñi lleûabuel mo, v. ñi lleûabun, v. lleûabui ùtar; maulai:
sanguine, lapidibus pluit. Molbun mauquei, cura mauqueam,
mihi pluit, pluvia madefio. maunman,
sumus v. fuimus madefacti pluvia. Maunmamoiñ,
Hæc pluvia egregie mihi faciem percussit. Relmabin vachi maun.
En iridem, forte amplius non pluet. Huepùlli huenu, maupelaiai.
nive tectus, obrutus es. Pirenmaimi,
558. 559. 560. ngen Huenu.

349. CAPUT III. DE IGNE.

Cùlalelu Capitulo ktal meu.

349 Ignis elementi proprium est calefacere, exsiccare, cremare, exurere, eaque omnia, quibus adhæret, consumere. Ktal eñumi, ancûmi, ptei, apumi.
350 Quotuplex ignis est? cœlestis, æthereus, terrestris, fubterraneus. Chumtn caque ktal ngeingn? meli: Huenu ktal, crùf ktal, Tue ktal, minche Tue ktal.
351 Quænam illa sunt, in quibus ferme reperimus ignem. Chuchi dngu mo ktal mlequei?
Mons ignivomus, flammivomus. deûin.
Focus, furnus. ktalhue.
Prunæ. aylen.
Thuribulum. aylenhue.
Candela. pelohue.
Lucerna. pelolqueum.
Titio ardens. madom, mchùi, mchuihue.
Titio extinctus. chomecu.
Arundo, canna incensa, quæ lumen instar facis administrat. cude.
eâ lumen administrare, præbere. cùdetun.
Lignum quo ignem urgent, excitant, incitant. maipill.
352 Quid in igne fpectari potest? Chemngei ktal mo?
Flamma. hueihuin, lùflùf, uilngun, yulngm.
Scintilla, puyel, pitelcùn, tefcun. 800,
Carbo ardens ahuiñ, aylen
Incendium, ustio. pùtetun.
Fumus, bitun.
Vapor, uruan.
Cinis. tufquen.
Flos cineris. apulchen.
Lixivium. chiltufquen.
Fuligo. mulpun, mlpun.
Ardor. aren. 682.
Calor. enum.
725. alim. 678.
353 Quæ res excitando alendoque igni inserviunt? Hæc sunt: Chem mo ktaltungei uûiquei cai? veimo:
Pyrites æ. m. ktal cura.
Ignitabulum, ktal entuqueum.
Lignum quo ignem excitant. repu. 824.
Follis. pimocahue.
Lignum, mamll.
carbo. cuyull.
Adeps, sevum, &c, ihuin. 754.
Sulphur, copahue.
Pix. upe.
Bitumen. betun.
354 Excitare ignem. ktaln, ktaltun.
Ignem subjicere, admovere, ktalman.
Incendere. uimn, lupmn.
Ardere, flagrare. uin, úin, alincùn, lubn. 764.
Ignem quiescere, tranquillum, placidum esse. llopidn, lleupidn
Excandescere, scintillas projicere, spargere. teùn
Leviter amburere. cupùln, eñadtcun.
Urere, adurere, cremare, aren, peon. 798. ptren. 814.
Ignem modice e. g. ad sanandum, admovere. pnern, pnercùn
Fumare, fumum emittere. pton. 814.
Fumum obolere, concipere. bitunman.
Ignem urgere, exstimulare, madomn, madomtun, mchln, mchùln, mchùitun, 351.
Flare, follicare, inflare. pimun, pimon, pimotun.
Ignem veste inflare, follicare. mburn, mbùrcùn.
Extingui chongn, 712.
Extinguere, chongùmn.
Furnum esse calidum. ahuin.
Calefieri eñumtun.
Tergum calefacere, v. calorem obverso igni tergo excipere, huincùltun.
Sudare, sudorem emittere, arofcùn, antùtun.
Rumpi, dirumpi. tofn.
355 quot uxores numeras? nam singulæ uxores singulos focos nutriunt. Mivù ktal ngeimi?
ignem juberis afferre. Ktal cupalaimi piam v. cupalaimi piam ktal,
sedeo ad v. prope ignem. Anùlen pu ktal,
multa patitur, multis calamitatibus exercetur. Huente ktal miauquei:
erectum semper animum habet: nullis periculis terretur, si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinæ. Huente ktal umautuquei,
352. incidit in scyllam dum vult vitare caribdim. Iehuequelu ta ñi conal ùilgún mo, conùmngequei pu ailen.
quo jusculo es calefactus? Chuchi corù ta mi eñumlmobium ta mi anca, v. ta mi eñumlngemom ta mi anca,
est redactum in cineres. Tufqueni.
hucusque auditus est fragor. Tofpai,
accende candelam. Uimbinge vela,

356. CAPUT IV. DE TERRA.

Melilelu Cap. Tue mapu mo.

356 Quæ terræ figura est? rotunda est. Chumngei ta Tue mapu? Temvùlclei.
An non officiunt ejus rotunditati tot montes tam alti? non officiunt rotunditati montes; quippe qui verrucularum instar se habeant, si cum orbis magnitudine comparentur. Chumngechi pepi temvùlclei nielu venten vùta pu mahuida? ta ñi pengen mo vachi mahuida ica, vùta Tue mapu meu, pichi peyullen ica vemngelu.
357 Quæ orbis Terrarum magnitudo est? 360 gradus, quorum quilibet quindecim milliaria germanica comprehendit, complectitur ambitus terræ Chemchi rumen niei Tue mapu? cùla pataca cayu mari gradu niei, moll quiñe gradu epu mari tupu niei.
Quæ Terræ profunditas est? ejus semidiameter est leucarum mille & ducentarum. Chumtn devuconi ta Tue mapu? mu minche mo naûam, huaranca epu pataca tu pu ngeingn.
358 Quænam gignuntur a Terra? animantes, arbores, plantæ, lapides, metalla. Chemchi dngu ngeingn Tue mapu meu? pu animal, ju mamll, pu tucun , pu lahuen, pu cura, pu metal cai.
359 Terram resonare, reboare, remugire, cmtùlùn.
Terræ motus. nùyùn.
Terræ fines, hostibus confines. afmapu, afmen v. huechun mapu.
Sinus. ngion mapu.
Mons. mahuida.
Montis præruptum, lom.
Collis perpetuus, huincul.
Ascensus, praial, pranmahuida
Descensus, naûal, naûquen mahuida.
Clivus depressus; Klûeû , anca puulli.
Vallis, lof.
Campus planus, apertus: pratum, lelvun, rulu.
Sylva, lemu.
Rupes, lil, lile.
Fossa, fovea. lolo.
Conosus, anfractus, lutancù.
Angiportus, nùtaf rpu.
Terra carens aquâ, co ngenolu, co ngenochi mapu.
Hio, dehio: terra hiat æstu, toun.
360 Exempla:
perdices aucupatur, in campo perdicibus insectandis intentus est. Vudùtuquei purulu,
in prato somno indulget, sepultus somno est. Umautuquei pu lelvun,
in sylva periit. Ñami pu lemu,
nemus carens ligno sicco. 492. 493. 494. Anquen mamll ngenochi lemu,
361 Quomodo partiris genus omne animantium? Trifariam partior: alia enim terrestria, alia volucria, alia denique aquatilia. Chumngechi udalquebimi pu animal. Cùlachi: uneleluchi miauqueingn huente Tue; epuleluchi lefingn crùf meu ; inaleluchi hueûilque ingn со mеu.
Animalium quædam sunt domestica, quædam sylvestria, alia ferocia, serpentia, amphibia, insecta Miauqueluchi pu animal meu huelque mansungeingn; serviquebilu ta pu che: cangelu pu lemu mo miauqueingn: cangelu mansunolu. ngei cai pu vilu, pu amphibiu ado Tue meu, ado co meu mongequelu, pu llavacha. 765.

362. Animantes Cicures.

362 Pecus, ovicha, ovisa.
Aries, alca v. vuta ovisa. 12
Ovis, domo ovisa.
Agnus, pichi alca ovisa: conue. 708
Ovis recens nata, hue ovicha.
Agna v. ovis quæ necdum concepit, ullcha ovisa.
Aries Chilenus; melior & præstantior species tum propter altitudinem & proceritatem, tum etiam ob lanam. Hueque, Chili Hueque.
363 Ovium grex, lof, quechan ovisa.
Parere, coñin
nasci, ngen.
sugo, lacteo, moyun.
lactare, moyuln.
pascere, utaln, utan
ruminare, caimùtun
uberibus suffocare, nufcan.
arietare, mùllcomgcun, topeltun.
peste infici, pdhuinn
perire, perdi, namn·
mori, namn, lan.
pecus agere, huenimn.
Curare; curam alicui impendere, adhibere, quintunien
(attendere). quærere, investigare, indagare, quintun.
ob oculos habere, quintunien.
Colligere, cogere, congregare, tauln, nglmn.
simul esse in eodem loco, inauclen.
dispersos, dissipatos esse, llùdin.
mixtos, permixtos esse, deipuiaun.
intrare, conn.
exire, tipan.
potum præbere, dare aquam, pùtùcoln,
pastum dare , utaln, utalmen.
tondere, nguediñn.
occidere, langmn.
excoriare, pellem detrahere, huirun.
corium, pellis, cutis, tilque, huaquin.
vellus, quedin.
lana, cal, cal ovisa.
lana solox, huentu cal 515.
lana suavis, domo cal 515.
lana bona, cùme que cal 515.
ovile, stabulum, malal.
Separo, sejungo, sepono, secerno, segrego, pchangmn, pchangtun.
stare seorsim, separatim , pchangn pchangcùn.
362 Exempla:
quotidie hero meo oves suæ gregis numero. Teye ulmen aldún ovisa nielu, quiñe ulquelai rume,
ille nobilis, dives licet oves possideat quam plurimas; nullam dat nec vendit. ñami quiñe pichi alca ovisa,
quidam agnus non apparet, periit, mortuus, amissus est. Ovicha caman tva; tva ovisa caman ngei,
En opilio; hic est upilio, pastor ovium. ñi huirumom v ñi huirubiel mo quiñe alca ovisa; tobi quiñe talca, dum excoriarem arietem, exploserunt, fragor auditus est.
alii sementem faciunt, alii metunt: alius fama, lana alius gaudet. Hos ego verficulos feci, tulit alter honores; fic vos non vobis fertis aratra boves; sic vos non vobis vellera fertis oves. Adcangeprai ta che,
364 Taurus, Huaca.
Vacca, hauac.
vitulus, hue huaca.
bos, mançun, mansun.
par boum, mùr, tarin mansun.
unum par, quiñe múr.
conjungere, copulare, mur knon.
copulatum, conjunctum esse, mùrn.
jugum boum, cùnchan.
duos boves jungere, cùntaln.
laqueo capere, clhuaknon.
propellere, avehere, quechan, quechantun.
stimulare, pungere, ringlùn.
pascere, pastum sumere, utan.
pascere, pastum præbere, utaln, ùtifcun.
aufugere, se abscondere, sylvas quærere, rinun.
coitus animalium, ùlin.
lac, lichi.
extrahere, lichican.
cornu, mta, mtang.
cornu ictum impingere; cornu petere, ferire, mtatun.
cornua truncare, detruncare, pilcadn, piltann, piltancùn.
occidere, langmn.
excoriare, pellem detrahere, ronhuirun.
in frusta concidere, secare, changcùn, changtun.
pellem infixis terræ lignis extendere, rucun.
pellis, tilque.
ungula, pes vaccæ, tumu.
armentum, quechan huaca.
stimulus, rùgi.
365 Exempla:
cave ne iste taurus te invadat, adoriatnr, cornu feriat. Deutunge, muchai leftuaeimu vachi huaca,
vaccas meas ad cædem, ad lanienam traho, adduco. Langmclen ta ñi huaca,
Angolam fuit occisum vaccas. Lagmhuacamei Angolv. Angol mo,
ubique bos vel arat vel occiditur: ubique miseriæ, quoquo te vertas, omnia plena malis. Villchi ta ñi mlen Che , ngellei cutancaquechi mongen,
vaccas meas ad alium locum transferam. Caknotuabin ta ñi huaca,
habeo vaccam, quam occidam. Nien quiñe huaca langmal,
bobus, quibus arem, careo, egeo, indigeo. Mansun nielan ta ñi quetaiam,
ad quid ista vacca? ad arandum, ad occidendum. Chumam v. chumal vachi huaca? quetaiam, langmal,
medio die moraris in excoriando vaccam. llaû antùnmapraimiem ta mi huirubiel mo quiñe huaca,
Taurus victus est iste, abscedite. ñopinel huaca tva; vau tipamn,
366 Equus, Cahuallu, cahuellu.
x admissarius, yallquechi x
equulus, hue x.
equus cantherius, entucudan x.
x cursor, necùl x.
x desultorius, huitan x.
veredus , tonquitu x.
gradarius, tecan x. amocan x,
succulsarius, fuccussator , succussor, teltol, telpol x.
ephippiatus, pran x.
mali lumbi, delicatus, enercùn x.
proclivis ad iram, naûuntugelu x.
contumacis oris, huera uùn x.
meticulofus, pavidus, llucan x.
cespitator, mtor.
ferociter exultans, choguel x
calcitrosus, calcitro, mancùn x.
cubitor, cudutun x.
sternax , tananan x.
nobilis, generosus, poftun x.
pica, ex albo discolor, pilintu x.
stella in fronte clarus, infignis, huircan x.
furto ablatus, abactus, hueñengen x.
qui furatur equos, hueñen x.
367 Afferre, adducere, yen, yemen , cupaln.
sternere equum, ephippium equo imponere, chillan, fillan.
frenum, piriña.
ori immittere, piriñatun.
stratum v. stragulum primum, ta vuri chañu,
reliqua, chañu.
subigere, mollire, ngrun, ngdun.
stapes, etipu.
corium, coracea fascia, qua stapes ephippio jungitur, chilue.
calcar ligneum, in quo loco rotulæ vel orbiculi, ferrum acutum pro stimulo est, mcheng.
in equum inscendere, pran. 812.
in equum nudum, liberum, vuùnn.
ad incedendum excitare, amuln.
calcaria equo admovere, equum ferrata calce premere, fodere, fatigare; calcaribus agitare, stimulare, tùtùncun, túluncun.
succussare, telpon, telton.
equo tollutim incedere, empeln.
habenas adducere, contrahere, vutan.
habenas remittere, laxare, munaln.
equo firmiter inhærere; stapedibus uti brevioribus, equitandi peritum esse, prn, purn.
dejicere, tanman.
coxis equi vehi, mancadiaun.
descendere, desilire ex equo, de rheda, naû pan, tecanaûn.
equum mutare, huelu pran.
ephippium detrahere, entusillan.
tergum aqua abluere, cùchavurin.
pascere, utaln.
aquam ad bibendum dare, putúcoln.
funem collo alligare, uqueln.
equum alligatum alio mutare, huichauln.
solvere, muñaln, entutarinn.
solvi, naltun.
solutum esse, leicùmclen.
ad stabulum deducere, elmetun.
curam illius alicui delegare, demandare, commendare, elvaln.
pilos emittere, renovare, nullutun.
hinnire, ngaingaicùn.
venter ex nimio potu sonat, cùlcùlngei pta.
equum saltare, pivarcùn.
fatigari, cufn, tamn.
volutari, curencan.
prurigo, pruritus, arestin.
jubæ, ngura, roncal.
funis, capistrum, mau.
grex, numerus equorum, quechan x.
stabulum, malal.
soleas ferreas mento affigere, ferreis soleis ungulas munire, quelletun.
solea ferrea, quelle.
eques, cahuellutu.
368 Exempla:
ito visum num equis meis bene sit: oculusDomini pascit equum: pemean.
num equi Patris adsunt? an nullus desideratur? Patiru ñi cahuellu lei?
una mecum equos collige. Tucahuellucloen,
equus quo vehi soleo, quo consuetus sum. ñi (mi, Pedro ñi) amoqueum,
an equo inhæres? an nullum incurris ex equo cadendi periculum: non times, ne dejiciaris? Prgeimi?
equum scande, inscende. prage cahuellu,
locum sublimiorem, ubi inscendam, quære. Enque meu elelen cahuellu,
stapedem, ne loco cedat, tantisper sustine. Nùtùnielen etipu,
cingulam astringe, obstringe, substringe. Cùme huitalen ñi cinta,
laxa, relaxa, remitte non nihil. Cultecnobinge,
est hic equus nec intractatus, nec novus. ngei ta ñi ad vachi cahuellu,
inche, hic equus ad quem pertinet? ad me. Inei ñi cahuellu tva?
ne calcaribus propriis, meo autem equo veluti alieno utaris. Hueralcaduammaquieli ñi cahuellu,
est ad calcaria furdus; vix ea fenfu percipit. Quimlai espuela vachi cahuellu,
hæc mula frenum nondum est experta; ac repente tactu exagitatur novo. Quimlai pirina vachi mula,
hic equus secundum sessorem non patitur. Pepi mancadiaulaimi,
parum expeditus in equo videris, equos ferocitate exultantes domitoribus trade, ut his facilioribus uti possis. Dejotarum cum plures in equum sustulissent, vix hærere in eo senex poterat. Pracahuelluvoe no eimi, pracahuellun ta mi ad no,
equum hunc nonnihil ad gradiendum incita. Pichi amoltuge vachi cahuellu,
descende. Naûpage,
tergum ulceratum, onere læsum est. huerai ñi vuri,
cecidit ex equo. Tananaûi cahuellu mo,
imminenti periculo vix se exemit, eripuit, subtraxit. Huera moñtui,
da equo, quam bibat, aquam. Pùtulcolbinge, pùtùcolbinge cahuellu,
attrahe funem, ne sit tam largus, ut equus implicetur. Muquelbige,
equus mihi morte præpropera sublatus est. Lanman quiñe cahuellu,
per equum mihi non licuit, ut citius tuo aspectu fruerer. Cahuellu ngenolu aldunmalbin ta mi peme abubin,
equus me abjecit, excussit, prostravit. Tanmanu cahuellu,
hoc equo es advectus. Tva cahuellu mi cupamom,
equis meritoriis huc advectus fum. Aretuyecupan cahuellu,
noli venire in mulis furto ablatis. Mula hueñeyecupatuquilmi,
nescio, quis equi Dominus sit. Quimlabin ngen cahuellu,
equum meum loco linquam suo. Elpaian v. elmean ta ñi cahuellu,
ibis ut equum tecum adducas. Yepuaimi cahuellu,
abi ad equum adducendum. Yepumeaimi cahuellu,
quis equus, cujus coloris? Chem cahuellu,
equum badum v. ex badio fuscum mihi adduc. Colù cahuellu cupalen,
uterque una equos adducat. Epungen cupalaimu cahuallu,
omnes quinque his equis ephippium imponite. Quechulque chillalknobipe vachi cahuellu ica,
multi deliberant, sed unus decernit, aliud v. alio equus aliud v. alio dominus cogitat. Cangei ngen te ta ñi duam, cangei ca che ta ñi duamtuel,
petivi ab Indo stabulum commodatum v. utendum. Areltubin ta ñi malal cahuellu quiñe huentu mo,
frenum cum suis adjunctis, cui nihil deest. Opun piriña,
369 Felis, catus, ælurus, naiqui, michi.
canis, tehua.
canis sagax, vertagus, stator, vùdù tehua.
silentii observans, huancunolu.
Atrebatius, cùme numutulu,
Imperiorum intelligentissimus & observantissimus canis, quimquelu, gneitulu, inaitulu.
pecuarius, caman x.
excubitor, tarin x.
catellus, pichi tehua.
canis, alteriusve animalis venereus æstus, nancan x codeñn.
370 Unguis, huili.
unguibus perstringere, rutan.
unguibus scindere, lædere, caupun, caulin.
expecto, præstolor, opperior, lloftun.
promptum, expeditum , paratum esse , llpan, llpalen , lloyun.
oculorum felineorum adinftar relucere, coyolln.
latrare, huancùn.
ploro, fleo, vagio, ejulo, ululo, ngùman.
mordeo, ùnan, ùnatun.
lambo, lingo, cùllman, cúllmatun.
curro, neculn , lefn.
ringor. canes exertis dentibus se mutuo petere, clngaun.
buccea, buccella, bolus, meblan.
in frusta comminuere, huirùfcùn.
aurem auferre, piluntun.
animalia pugnare, ac de summa rerum utrinque decertare, hualon.
vox qua canes incitantur, to to to!
vox qua illos cohibent, chuchu.
eos vocandi formula, vachi vachi!
371 Exempla.
ulula cum lupis cum quibus esse cupis; cum malo malus eris, cum perverso perverteris. tehua miaulu huanculabui,
non illum afficiatis honore, plebeius est; ac misera egestate laborat. Raquiquihilmn, langmtehua gei,
in canem mutari. Tehuan,
instar canis illum habui. Tehua raquibin, toquibin,
facesse & cum tui similibus versare. Amoge huera tehua, cachùieimi cam,
pari passu v. velocitate currunt. Uûaulefingn,
canem tuum ad insequendum incita. Tototobinge ta mi tehua,
ejice canem istum. Tùpuntubinge veichi tehua,
372 Sus, porcus, porca, chançu.
Asinus, asellus, busicu.
pullus asininus, pichi busicu, hue busicu.
admissarius, yallquechi.
mulus, mula 515.
grunnio, mrùln.
rudo, ngaingain.
calcitro, calces conjicere, adjicere, jaculari, mancún.
volutor, curencan, imlcaun, imlun.
cauda muscas abigere, maùn, mlpúntun. 779.
solvere, solutum, liberum esse, mñaln, mñan. 780.
ad cursum incitare, neculln.
animal orbum, matre orbatum, matrican.
quodcunque animal lactens, coñue.
dens columellaris, huabun.

Belluæ sylvestres.

373 Caprea, puyu, puùdu.
catus, felis sylvestris, codcod.
sus sylvestris, aper, auca chançu.
guanacus, camelus non gibbosus, luan.
vulpes, vulpecula, ngrú, chilla, huancu.
vulpes major, culpeu,
simia, malchin.
mus, deuu.
musculus, llaucha.
sorex, huaren.
comadreja, quiqui.
est sciuri species; sed albi nigrum, cujus urina diu ac terribiliter fœtet. Chinge
Cornu, mta.
vestigium, item calco, conculco, pnon.
sequi vestigium, ina pnon.
pedibus obtero, protero, premo, pnontun pnoñcún.
vulpem quiritare, tortorcùn.
vulpis pellis, huineu.
rodere, ùngeln, ùlgoitun.
caverna, lolpun.
374 Exempla.
guanacum cursu assecutus cœpi. Leftubin quiñe luan,
senex vulpes capiendis gallinis fit inepta. Cuse ngeprachi ngrù nehuen ngelai v. nehuen quelai ta ñi achaualtuam,
Quo vadis vulpecula? quæro funem, ad quid? ut ligem mortuum. quis ille mortuus? mea Domina avia. num mortem ipfius flevisti? majorem in modum. quid dixisti igitur ? uuu. Cheuaimi ngrú? boquimean. chumal vachi boqui? tariam la. inei lai? cucuem. ngùmabuimi ñi lan? ngûmabun em. chem pibui ta mi ngùman? u u u!
animalia parva quadrupeda. Ibùm,
natus ex animali. monstrum. 753. Ibùm coñi,

Feræ seu animalia ferocia.

375 Leo, pagi.
Tigris, nahuel.
Lupus in fabula. Uùintungelairume, pengelu patui,
qui picem tangit, coinquinabitur ab ea. Muchai coni huera que ad,

Serpentes.

pu Vilu.
376 Draco, ihuai.
anguis, vilu.
Anguis alatus, pihuichen.
804. manta, tilque huecubu,
lacertus, palùm.
lacerta major, lahuañe.
lacerta minor, vilcun.
equus diaboli; lignum animatum, tangren.
lumbricus, dullui.
vermis, piru. 807.
Se in orbem complicare, in spiras se convolvere, se se in gyrum colligere, se in orbem contrahere, iuln.
Serpo, prorepo, huingdn.
quadrupedem ambulare, huinolcún.

Amphibia. 361.

377 Lutra, huillin, coipo.
testudo, covùd, covùr, covr.
Arietes, canes, equi marini, qui cum terrestribus coëunt, Huaillepen.

Insecta.

378 Aranea , araneus, llallin, pallu , ùna.
Araneola, araneolus , lalùn.
bufo, quirque, poco.
bufo major, quem credunt aquas conservare, armco.
rana, llingqui.
Variæ parvarum ranarum species: mareupu antù, cùrcau, taultaul, coltau, colchau.
ranunculus, coltrau.
limax, mutchape.
ricinus, ricinum, lime.
locusta, chori.
scorpius, recùlclen, tehuanque.
eruca, pteu.
formica, llepin, collolla.
tinea, cùching.
pulex, nerùm.
pediculus, tùn, pùtar.
lens dis, ùten.
Pulices & pediculos expiscari, ad necem quærere, dumucan, tùntun, putarn, ptarn.
Pediculos dentibus opprimere, occidere, ùpin, upitun.
scalpo, scabo, rucun, piùn.
Abundare, affluere, dari copiam, ubertatem, affluentiam, ngecan, ptùn

Volucres.

379 In quot classes distribuis volucres? in novem classes digero. I. in aves aucupes. 2. in prædatrices. 3. in aves canoras. 4. in aves nocturnas. 5. in aves aquatiles. 6. in voraces corvini generis. 7. in mensarias & escarias. 8. in aves, quæ ad nullum ex iis ordinem reduci possunt. 9. in insecta volucria. Chumtn caque pu ùñùm gneingn? ailla. I. Tuvoe pu ùñùm. 2. muntuvoe pu ùñm. 3. aiùpun x. 4. ulcatun x. 5. co x. 6. iloal x. 7. urcùn x, 8. cax. 9. leflu llavacha ica.
380 Aves aucupes. Tuvoe pu ùñm.
Aquila major, callquin, calquin
aquila minor, ñamcu.
vultur, manque.
accipiter, peucu.
falco, clilque.
381 Aves prædatrices. muntuvoe x.
Milvus, milvius, taru.
corvus, yecu.
ardea, ardeola, tla, tùlla, pillu.
piscatur cancros. Caicaien, cadcaren,
alitur piscibus. Cùlcatun,
cancros sub aqua venatur. Piden; pisen.
382 Aves nocturnæ. aiupun x.
Noctua, nicticorax, yarquen.
bubo, nuco, nucu.
vespertilio, piñique.
383 Aves oscines seu canoræ, ulcatun.
Luscinia, philomela, cholom.
Pfittacus minor, tcau , tùcao.
Psittacus major, yahuilma,
calandra, huilqui,
alio, pequeñ.
carduelis, acanthis. Riu, siu,
Тепса.
Diuca.
384 Aves aquatiles, co ùñm.
Anas, huala, cùlvu.
anser, caye, uriul. caucau. caulle.
385 Aves voraces, ùrcùn ùñm.
Struthio, struthio camelus, cheuque, huanque.
ciconia, canquen, pillu. quelui.
Carnem crudam vorare, ilotun.
386 Aves escariæ , iloal ùñm.
Gallina, achauall, achahual, achaval.
x glocitans, llpan x.
Gallus, alca achahual. 12.
capo, entucudan x
perdix, vùdù,
columbus, columba sylvestris, conu.
turtur, cùllpo, maicoño.
turdus, creu.
387 Aves indolis ab aliis diversæ, ca x.
Hirundo, pilmaiquen.
picus, rere.
Pingda.804. raqui. tange. dille tecùl. taltal. ptiu. chedquen. lloica. 869. tiuque. chili. tureu. udco. camtù. meru. 777. chucau. udud. idm.
388 Insecta volucria. leflu llavacha.
Apes, apis, dullin.
mel apum, misqui dullin.
cicada , dille.
crabro, oestrum, colhuachu.
culex, yali.
formica, llepin, collolla.
vespa, mlpùn.
asilus, plmi, colicoli 809.
musca, plù, yali.
Muscas abigere, maùn.

Avis partes & membra.

389 Avicula nondum pennis ad volandum instructa, collma.
Plumula, pichun.
plumo, plumesco pichuñn.
Penna, lpi.
crista, cristula, rerum, quelù.
Rostrum, ullan.
Ingluvies, ngùño.
ala, mùpu.
Ventriculus, rcúl, rcl.
stomachus, torem.
Uropygium, huente lli.
767. Cauda, clen.
dorsi, &c. plumarius amictus, caniu.
crista galeæ , pilei:jubæ, perquin.

Rostrum aperire,

ullan, ullaln.
390 Pipio, pispisn.
Cano, canto, cantito; modulor, cantus edere, fundere, ùlcatun.
Salto, lefcùn.
Volo as, lefn. 760.
Avem alas in aëre jam attollere, jam deprimere; jam istic mox illic inclinare, lubun.
Alas batuere, mpun.
Avem omni velocitate ex sublimi aëre humum ad capiendam prædam petere, utuvn.
Implumem fieri, llamcùn, pichun.
Pedibus scalpere, excavare terram, unguibus circumcirca scalpurire v. scalpturire, queipun.
Rostro ferire, pitoncùn.
Nidus, dañe.
nidifico, nidum facere, fingere, construere, dañetun.
Glocitare, llpañn.
Ovum, curam.
713. 474. colligere, nglmn.
Ova incubare, ova incubando fovere, chaun: chaumn.
Dispergere frumentum, furfur, & cibum gallinis effundere, pachiùn.
Perdices persequi, insequi, aucupari, mallan. 773.
Aucupor: aves visco decipere, cantu ad retia & laqueos allicere, ùñùmtun.
Viscus, ùtiu, ùtui.
391 Exempla.
milvi ova. curam taru,
non tam cito fapiunt nec lugent Phryges. Pichi achahuall ta ñi namn mo, venten ladcùluabuam,
collige mihi ova. ngùlnumelaen v. nùllumelan curam,
præterea dabo tibi par ovorum. Quiñe mùr curam iom eluaeimi,
hic habetur avis, sus &c vellendus, deglabrandus: cui oporteat pilos, plumas evellere. 474. 475. 476. Vau mlei quiñe ùñm, chançu, &c. laumal,

Pisces.

pu Challua.
392 Cetus, cete, pistrix, balena major, yene.
Balena minor, icol, oñoimi.
Lupus marinus, lame, ùrin.
Rhombus, cudua.
Trutta, lipm, lipùng.
Sardinia, quichai.
Corbina yatehue.
Piscis-Rex, malche.
Mullus, lubùr, lubr.
solea, lingulaca, picur.
Lucius, vorotehua.
687. Cùmarca,
peladilla. piruli. cauquc.
lisa. Utempe,
parva corbina. Pila pila,
393 omne comestibile , quod prehenditur in mari. Cubùll, lafquentu. 758.
herbæ marinæ, bonæ, comestibiles. Luche, cochayuyo,
conchæ marinæ. Pellu, 800, piur, macha, locos,
cancri marini. ùni, daùllu, ñape, llamù, coinau,
echinus, herinaceus marinus. yupe,

Piscis membra.

394 Branchiæ, llumpapl, cùti cuti 399.
squama , lùli, ilùl.
spina, voro challua.

No, nato,

hueyùln.
Immergo, demergo, submergo: mergere se in aquam, dimùln
Piscor, expiscor, challuatun.
Hamo pisces capere, prehendere, trahere, clintun.
Rete, sagena, ñehuen.
Retia mittere, tendere, ñehuentun.
Rete ex cannis confectum, llolle.
Hamus, chcu.
esca, (cancer, quod eo ordinarie utantur.) ùni
Canna pisces trajicere, transfigere, transverberare, rincùn.
Piscari in mari, lafquenn, lafquentun.
Filum inserere, huilpan.
Filo piscium, ostrearum, &c. lineam ducere, mahueutun.
Conchæ quibus sibi pilos barbæ radicitus extrahunt, dollm.
Locus vel foramen ubi cancer delitescit, lolo ùni.
396 Exempla.
melius mihi est carnem quam pisces comedisse. Iod cùmei ta ñi ilomom, ta ñi ichalluamom,
audivi ante tres dies a fratre meo captum esse piscem, majorem fratris mei baculo. Quiñe challua doi vutalu ta ñi peñi ñi rùtu mo, tungei ta ñi peñi mo, cùlahue mo allcún,
fratri suo rhombum huc misit. Huercùlvalpai ta ñi peñi v. ta ñi peñi mo quiñe cudua,
misi petitum a Liencura par piscium , quos Hispani piscium Reges nominant. ñillamūrmalchevaln Liencura mo v. ñillamùrmalchebin Liencura,
pauco sale corbinam emi. ngillacan quiñe yatehue pichin chadi mo,
mittam tibi v. tibi mitti curabo truttam. Huercùlelvalaeimi quiñe lipm,
qui hamo piscatur vix aut ne vix quidem, unde vivat, reperit. Huerapequei ta ñi mongeam clintuquelu,
Liencura plures pisces prehendit, quam Curaqueupu. Liencura iod challua tuquei Curaqueupu mo,
quid piscantur? Chem tuqueam?
piscantur mullos, corbinas. lubram, yatehuam,

Arbores.

397 Quomodo distribuis arbores? I. In arbores felices seu fructiferas. 2. in non fructiferas seu infelices. 3. in arbusta seu frutices. Chumtn ngei pu mamll? cùla, bùn mamll, remamll, pichi mamll.

Arbores fructiferæ.

bùn mamll.
398 Avellana, ngebun.
Pinus, pehuen.
Nux pinea, ngllihue.
Nucleus pineus, nglliu, ngùlliu.
Prunus, notu.
arbor ex cujus fructu potum conficiunt. Molle,
arbor fructificans, Queuli,
arbor flores proferens. Ritu,
arbor dans Clon,
germanice Morbern. maque,
glans. Pna,
roboris fructus. nenghue,

Arbores non fructiferæ.

remamll.
399 Quercus, pellin
Glans, pna.
Robur, coyam, coyue.
Laurus, tihue.
Cupressus, len.
Alnus, lahual.
Populus, teiûe.
Spinus, cafen.
Cinnamomum, boiûe, cohue, rehue.
Myrtus, collu mamll.
400 Linge. temu. pengu. huayu. patagua. maiten, maùtun. pùta, chañar. iang. reuli , ruili, cúllai. 716. luma. 764. mclai, 776. plu. 810.

Arbusta.

pichi mamll.
401 Rhamnus, rubus, Chacai, huayun.
Spina, ritra.
genista, múcqui.
viscum, puùya.
ruscus, chequen.
roboris virgulta, hualle.
frutex, rutan.
402 Carex, ranql, tome, vatu.
Arundo, calamus, canna, coleu, rngi, rùngi, rugl.
Juncus, rme.
caulis, ulo.
nalca, pange.
nomina herbarum quæ instar polipodii arbores subeunt, iisque adhærent, & quibus utuntur funium loco. Boqui, copin, coull, npu, pilbu , plai, uvir,
Harum herbarum volumen, tencúl, v. g tencul boqui,
&c. Palea, cùna, rto , lin, pinu.

Partes arboris,

403 Radix, volil, múllin.
pullus, huellon, callhue.
truncus, ùnco,
855. cortex, tahua, lucun, chollov, len mamll.
Lignum, mamll.
ramus, rou.
duramentum, nudo mamll.
frons dis, folium, tapl.
830. Ligna sicca ad ignem comparata, anquen mamll.
assula æ, scidia orum, dimulco, dùlliv, dllf.
julus, nucamentum, cañùñ.
arboretum, arbustum, locus arboribus consitus, lemuntu.
Sylva, lemu.
Locus juncis, scirpis plenus, rmentu.
212. arbor frondosa, alihuen.
arbor prostrata, tan, tantu.
Arbor transversa aut dejecta, ut viam impediat atque aditum occludat, tantcu, tantuntcu. 225.
Omne lignum incorruptibile; vel cor ejusdem ac matrix, mllell.
Ligni seu arboris medulla, cor, matrix, que mamll.
Arboris seu ligni nodi, centrum, nge mamll, chuchin. 399.
Lignum vel arbor cava, lun.
Fungus, quales annosa quercus vel robur producit, calngal.
Internodium, pilco.
internodio uti e. g. ad bibendum, pilcotun.
Primi fructus, huema bùn.
Nux, cochor.
nucleus, ùtrar.
caro, bn, bùn.
petiolus, pediculus, ùtin.
cutis, lucun, tahua.
securis, cachal.

Planto, sero, consero, anùmn, tuculn,
arbores , anùmmamlln.
404 Radicem agere, capere, comprehendere, voliln.
Cresco, incrementum capere, temn, uvn.
Germino, pullulo, fructico, rotun, peun, rotuipeun.
Maturor, maturesco, mitesco, bùnn, bnn, tcun, abun.
Lego, colligo, carpo, decerpo, tun, nùn.
Dispersa colligere, dimin , dimitun.
Quatio, concutio, decutio, excutio, mutoun , ngeibun.
Demitto, nuvùn, nacùmn.
Attingo, contingo, din, ditum.
Veho, inveho, importo, accumulo, huiñamn.
Contero, contundo, comminuo, taman.
Putamen auferre, ifcùn.
Suave ad gustum, gustatu jucundum, gratissimi saporis cibus, sapidus, dcum, cúmentun. 405.
Pene, fere, prope, propemodum , vix non attingere, apeln.
Flecto, inflecto, ngpun.
flecti, inflecti, elngircùn, ngllùn.
Puto, amputo, catùn.
Scapum a botro divellere, ramum ex arbore detruncare, pilcadn, piltann.
Cum strepitu divelli, ngangarcùn.
Scindere, findere ligna, rian, riatun.
Rado, radula deterere, mumùln.
Radicitus abfcindo, reseco, amputo, culventun
Mutilo, detrunco, truncam arborem reddere, piltann, pilcadn.
Frango, infringo, confringo, ngtain.
Ligna findere, in frusta, assulas , schidiaque comminuere, dllibn.
Pondus attollere, in altum tollere, levare, sublevare, lemn, lemtunien.
Ligna intercidere, in frusta concidere, secare, сmрuп.
Lignorum ac foliorum strepitus, fragor, ngtifcùn.
Lignor, lignatum petere, lignatum ire, mamlln.
Fustem alicui impingere, fustibus aliquem cædere, percutere, debilitare, mamlltun.
Ramos colligere, ramis ornare, tegere, frondibus velare, inumbrare, routun.
Casa ex ramis ad tempus confecta, umbraculum ex frondibus constructum, routu.
Convolvere linteum, membranam, ullon.
Funes colligere, tncùln.
Traho, rapto, pedibus ab hoste traharis, vitamque raptus finias, huingdn.
Aufugere, sylvas petere, latebras quærere, rinùn.
Palea lædi, scindi, queyun.
Densum, spissum, cendensum esse, tellan, dellan.
Hæreo, adhæreo, inhæreo, pnarcùn, pnarn, pnadn, pnadcùn.
Cavum, inane, vacuum, pilol. 804. plul.
sic esse, pluln.
Obliquus, tortuosus, deflexus, tvùl,
sic esse, túvólclen.
In frusta concisum esse, pilquern.
Repullulo, repullulasco, regermino. item, cutim contrahi, popofn, popofcún.
Revirescere, hualún.
405 Exempla.
malus hæc quam onusta est malis! Cùme bùni mançana tva,
malum hoc num est dulce, an acidum? Chem mançana tvei?
dulce, fugax, cito corrumpendum. Ilûed,
durum, sed diuturnum, quodque tempore mitescit. Vùte,
sapidum, suave ad gustum. Cochù,
est acidum, subacidum. Cotui,
num sapit tibi? suavis est mihi cibus iste ac perjucundus, magnam ex eo voluptatem percipio, hujus cibi sapor gratissimus mihi est. Cùmentubimi? cùmentueneu,
gustatu amarum, acerbum est, inest acrimonia, acor, acerbitas: semicrudum est. Vúrei,
est acidum. mtui,
est gratissimi saporis, mellita edulia, est saccaro conditum. Cochungei, misqui ngei,
post, retro quercum. Vùri coyam v. coyam mo,
semper aliquid inter has arundines interjice, interpone, interstingue: aliud cum alio permuta, illas interjectim, interstinctim pone, colloca. Huelu hueluknobinge vachi rngi,
hos caricis manipulos alterum alteri proximum vicinumque liga. Daminge vachi tome,
affero tibi nucleos pineos, quos Hispani piñones vocant. Cupaleleimi ngùlliu piñones piel,
heri primum hæc res mihi a capite ad calcem innotuit. Uia úla ta ñi mùllin cupamom quimbin vachi dngu,
porta, pone, linque securim, ubi lignatum ibo. Elmeaimi cachal ta ñi catumamllmeal mo,
abi lectum v. collectum assulas, schidia. Dimulcomenge,
agedum, age sis, manus ad opus, ad laborem. Kdautrunge,
age, strenue hanc securim arripe. Tubinge ca veichi cachal,
num ligno huic sublevando par es? non sum, sum impar. Lemlaiabimi vachi mamll? lemlaian em,
ibo lignatum. Catumamllmean,
hoc lignum v. hæc arbor superius in brachia dividitur. Changquei huenu,
quo instrumento formâsti hoc lignum? securi. Chem mo, chem engu rputubimi vachi mamll? cachal mo v. engu, maichùhue mo engu,
quantum pugnus capit. Quiñe nùn?
colligunt, accumulant. Quiñeknoam,
dum ego glandibus decutiendis invigilo; vos somno indulgetis Inche ta ñi mtoùbium v. ñi mtoun v. ñi mtoùbiel mo pna; eimn umautuqueimn,

Plantæ

Tucun, lahuen.
406 Quotuplex plantarum seu herbarum genus recenses? quatruplex. 1. frumenta & legumina. 2. Hortenses. 3. Medicæ quas vocant simplicia. 4. Agrestes. Chumtn ngei tucuñ? meli. I. cachilla 2. Huerta lahuen. 3. ampiñ lahuen. 4. cachu v. relahuen.

Frumenta.

Tucun.
407 Triticum, triticeum frumentum, cachilla cachillahua, cachillua.
Siligo, cahuellu hua.
Hordeum, linchu.
Lini semen, hua, uùa.
Maicium, granum Turcicum, frumentum Indicum, cusúm, prhua.
Maicium nigrum, quellu hua.
Rubrum, pifima, mallehua.
Versicolor, callquintu. foliis spoliatum,
albo-nigrum, llud v. llodhua.
Quinua, dahue.
semen ex quo oleum cibarium exprimunt , excoquunt. Madi,

Legumina.

408 Ervum, alvida.
Faba, aval.
Pisum, garvançu.
Phaseolus, dengl, cùlui.
Lens tis, llantir, lantù.

Herbæ hortenses.

409 Fraga, quellùen.
Cucurbita, cupau, huada 735. penca.
Blitum, mùcu, mcùr.
Chupones, nùyu.
Achira, polte.
Achium, piper Hispanum, tapi. 836.
Rapa, napus, napur.
Radix raparum, coyocho.
Raparum caules, ngdoñ.
Allium, achur.
mala terrestria, papæ, poñù.
silvestria, alhue poñù, lahu, malla.
Sicca, ibl.
Gelu constricta, chid.
putrida, vùna poñu. 688.
Ad sementem, (Erdäpfel, Cartuflen.) lloncotu. poñù,

Simplicia.

ampiñ lahuen.
410 Apium, panul.
plantago, hueque pilun.
Polipodium, pñal, mamll vilcun.
Papaver, umaulahuen.
Verbena alba, cùlla vùdù.
Mentha, ilvahuen.
Centauria minor, cachanlahuen.
acetosa, culle
7II. Tabacum, ptm , ptem.
Tabaci petioli, voroptm.
Culen, tapilahuen. llalli antù chaûel chaûel. concll. pangi паmun, паmun о рпоi pangi. mulul. ñamculahuen. loiquilahuen. llaye; mllco. hualilahuen huentai. ñillhue, chollcho. lbu, lbo. alhue lahuen. mùtun. npd npd. hualtata. lum. cùnchamalin. palqui. huilmo, clenclen. lanco. merulahuen. pichoa, melico. relbun. paco. plpl. vilulahuen. pircùllahuen. killoikilloi. palngnin. clcl. tavoe.

Machiorum medicantium cantiunculæ seu

ngeicurehuen pu machi ta ñi ùl.
411.I Ibo quæsitum herbas, Quintullahuenllau.
ut illas inveniam, ni pellabium
dico flens melico llahuen
O chare Quintulican pii ñi ngúman.
monstra mihi herbam melico! 'Quintulican em!
Ecce hic Va ñi mlen
O Neyùlican Neyúlican
herbam optimam huilquilahuen, ta ñi peam
ut illam videam, legamque. huilquilahuen em.
sane meî misericordia tactus, motus es, Búrenie-ta-en
O LLancùilican charissime, LLancùilican em
mihi dedisti herbam Huilquillahuen, elu-nga-en huillquillahuen
ut ad longam senectutem perveniam. ta ñi mo-nga-ngeam em.

411.2. Habiturus herbas Epui ta ñi duam
pendet animo expectatione eventus: ta lahuen ngealu,
sed tu ô Neûúlican vemngepraquilmi
ita ne feceris. Neùùlican.
Noli esse incertus, suspensus, anceps. Epu duamquilmi
super nostras herbas! ta iu lahuen
ibo lecturus herbas tullahuenmean
in monte ubi est pinetum. ta pehuen mahuida.

411.3. Sum unctus perunctusque Huiri huirtungen
ad volandum ta ñi levial
intra ventorum turbinem. pu meùllen,
omnia superabo, transgrediar, transcendam. ta rumean
quin ex turbine egrediar. meullen tipalaian.

411.4. Huecubum quæram, investigabo, Quintu Huecubullan,
Huecubum meis carminibus inftigabo. calcunma Huecubullan!

Agrestes herbæ.

Relabuen.
412 Fraga, llahuen.
Culta, quellùen.
Carduus, nalca.
Urtica, curi.
Gramen, coiron, ngùtan. 733.
Sagmen, chepica.
Pastus, pabulum, cachu.
Lolium, culven.
Adchupalla , dùdto, dto, dcho.
Melosa, broquin, madi villcun.
Theatina, avenæ fimilis, biri,
Relbun, cocolle.
Rarin, dadin.
Panque.
Rngatu , dngatu, dngachu
mol.
ñocha,
ex qua funes corbesque conficiunt. Chaura.
Fungi comestibiles, pùucho, pùuto, pùtcho.
Fungi non comestibiles, pque, raurau, retù alhue, ptau quilquil.
Gleba, quepe.

Terram profcindere,

uneltun, catutun , maipun.
Agrum colere, audn.
Arvum, vervactum, tuculhue, hualhue.
Agrum sementi præparare, uneltun.
Arare, aratro terram subigere, proscindere, sulcum imprimere, quetan.
Terra arata, quetan, lumatun. 764.
Stercus, fimum per agrum spargere: stercorare, fimo terram saturare, fœcundare, agrum oblimare, fimo pinguiorem reddere, efficere, vunaltun.
Fodere, effodere, rngan. 825.
sulco, liro, sulcum imprimo, dillun.
sulcus, dillu.
Porca, lira, scamnum, rehuiñ.
Semino, sero, sementem facere, tcun, túcun.
Semina terræ spargere, ngañn.
Caveis seu fossulis mandare, audn, ngdùfn.
Semina terræ mandare relicto semper unius passus intervallo, tecatun.
Lignum in acumen extenuatum, pal, pillohue.
Ligno terram ad ferendum fodere, audn, ngdùfn.
sic sata, aud, ngdùf.
Dissipo, dispergo, huidn.
Pugno spargere, unitis digitis & in pugnum collectis, compressis dispergere, patаuсun.
Maicium , granum Turcicum, hua.
Maicii spica, vochen.
Ariltæ, perquinhua.
Gluma, dcon, mcoñ.
Folium, lolcanhua.
manipulus, ùtùn.
Spica tritici, hordei, lonco.
aristæ, úmi.
Manipulus tritici, hordei, pñad.
Foliis privare, spoliare, glorn.
Maicium foliis orbatum, privatum, lludhua.
Spicarum grana excludere, exsolvere, exterere, hueingon.
Phaseolos folliculis eximere, doccayun.
Folliculi, capi.
Nuces frangere, enucleare, nucleum e putamine extrahere, dollcùn.
Acus eris, maimai.
Triticum purgare, expurgare, maimaitun.
Crescere, adolescere, augescere, incrementum sumere, punculn.
Maturor, maturesco, chillquin, rnquenn.
Fertilis, fecundus, ferax, uber, moñ.
Luxuriare agros præ ubertate & frugum copia , agrorum feracitas luxuria laborat, luxuriosa est, luxuriat carduis & spinis incultus ager, louloun.
Agrorum fructus in spe pruina decoxit, vinearum gemmæ frigore obriguerunt, uredine exaruerunt, pilintun, pilinman, nongin.
Segetes sterni, lam. 759.
In spongiæ morem turgescere, intumescere, deñupran.
Terra aratro subigenda, quepun.
Ad sata visenda spaciari, ngavùln.
Aves avertere, abigere , ngahuin.
Abigere, avertere pecus, lepmn.
Protero, obtero, pesundo, conculco, ngintan.
Apertus, reclusus, huecharn.
Messis, fructuum perceptio, congi.
Tero, trituro, atúmn.
Grana ex spicis in area excutere virga, baculo, tribulo, mùtancùn:
saltando, ñuin,
inde ñuin prun. 692. 793.
Tero, molo, medcún, quecùn.
Premo, comprimo, ngùrinn.
Semen, ùtar.
Ager demessus, restibilis, vúchen.
Mala terrestria terræ mandare, relun.
Ejusmodi sata, retu poñu.
Terra condere, tegere, obruere, dapiln, ivùln.
Erumpo, choiún.
Malorum terrestrium radix, cúcheu.
Fructuum reliquias legere, vindemiolam repetere, diñivn, diñivtun.
Caules emittere, producere, ullvún.
Evello, extirpo, radicitus eruere, convellere, excindere, ngedun, ngeduntun.
Seminarium, llecum.
Seminarium instituere, llecúmn.
Incile, aquæ derivatio, yaima, catúpuúlli.
illam fodere, effodere, yaiman, catúpuúllin.
Seps, septum, septimentum, malal.
Lignis transversis sepere, munire, circumdare, cúntomalaln.
Foramen, huetod.
Obdureo, obduresco, alpen.
Hio, dehio, terra hiat æstu, toun.
414 Exempla.
O quanta malorum terrestrium multitudo! ngeno poñú!
a malis terrestribus locusta me absolvit. Villtueneu ta ñi poñu chori,
fecundæ lætæque segetes, seges spicis uberibus & crebris. Cúmei túcun tva,
seges mea est talis qualis, qualis qualis. Munarquei ta ñi tcun,
seges in spicam vergit, ex vaginis erumpit. Loncoi,
ager meus aratro subactus est quidem, at sementem facere non potui. Quetangeprai ta ñi mapu,
tempore quo semen conabatur erumpere, pluvia non decidit. ñi lleûabuel mo, v. ñi lleûabum, v. lleûabuel utar, maulai,
pars agri mihi restat aratro profcindenda. Quiñe pun mapu nien quetaial,
agrum tuum septo cinge, muni, circumda. Huallmaiabimi ta mi tcun,
adjuva me in colligenda messe. Catúcongicloen v. congitucloen,
annus fertilis, ferax, focundus. Mon tipantu,
anni superioris reliquiæ , quæ ex anno antecedente superant. supersunt. 834. Tafma, chafma, chafma tipantu,
pascua revirescunt. ngetui cachu,
sua sponte, suapte ingenio hæc herba nata, orta est. LLeúprai vachi cachu,
Quinuam meam in farinam tostam conteri curavi. Murquelvalbin ta ñi dahue,
ad colligenda, legenda fraga post solis occasum venies, redibis. Mi quellúen tual mo, ngútantú cupatuaimi,
inter fraga, quæ alba sunt præstant. Pu quellúen mo liú quellúen iodcúmei,
parum tabaci si placet. Pichin ptm duamtuaeneu,
promisit mihi tabacum, Nicotianam. Ptm eluaeimi pibi,
tabaci nihil superest. ngetulai ptem,
quando mihi libera beraliter offertur, pulvisculum patula nare exsorbeo, vel etiam exusti in concha folii fumum per fistulam afflatu attraho, & in os exceptum emitto. Pen meu, ptemtuquen,

Flores,

raûú ica.
415 Lilium , tucúl tucúl , tapd tapd.
flos crocei coloris, deliciæ perdicum. Rimu,
flos quo colorem flavum conficiunt. Cocll,
unde color ruber ac sanguineus emanat, exprimitur. Quelulahuen,
Huadalahuen. Chaud chaud. ngil.

Floreo, floresco,

raûún, raû úhuenn.
416 Oleo, redoleo, fuboleo, odorem emittere, numutun.
Marcesco, languesco, tonn, tenvn, penn, penún, penutun.
Flores decidere, llancútun.

Colores.

417 Albus, candidus color, liû. 763.
cæruleus, cyaneus, calbú. 693.
celestis, paine.
viridis, prasineus, carú.
citrius, rupicaprinus, croceus, flavus, luteus, chod 701.
rubens, puniceus, coccineus, purpureus, ruber, quelú. 819.
carmesinus, cum, cumquelú.
niger, ater, curú. 713.
fulvus, castaneus, ex cinereo nigricans, colú.
margaritarius, cinereus ex albo, cúico,
colorferrugineus, moschi color, colú carú.
atrum dilutius, allue curú.
glaucus, calvúlafquen.
418 Unius coloris, quiñe adcan.
Varii coloris, topan, topapalen.
Album esse, liûn.
dealbo, album cölorem alicui rei inducere , album aliquid facere, reddere, liûln.
Candeo, candico, folis radios aquam illustrare, flumen a sole collucere, albescere, vibrare, piann, piancùn
Mico, niteo, fulgeo, refulgeo, llm llmn. 769.
Reluceo, reniteo, resplendeo, alun, alon.
Nitidum, fplendidum, fplendescens, refulgens esse , lùfnn, lùvenclen, lùflùfn. 764.
Perlucidum, pellucidum esse, cùlincùn.
Diaphanum, chaianclen.
Res diaphana, perspicua, cuicai.
Tingo, inficio, imbuere colore lanam, ptùmn.
Tinctura, coloris infectio, ptùm.
terra ex qua conficiunt colorem flavum, chod. 417. Puelcura,
unde fit quelu. 417. Colue,
radices, unde fit quelu, 412. 417. Relbun,
flos unde chod. 417. Cocll,
fungus unde colù carù. Raurau,
est terra rubra. Quemchu,
terra alba, candida. Mallo,
terra nigra. Robú,
glastum. añil,
419 Exempla:
quis equus? cujus coloris? Chem cahuellu?
adduc mihi castaneum. Colù cahuellu cupalen,
albus est, nec si albus aterve est, scio. Liû ngei ta ñi ange,
facie niger, ater est, crine ruber. Curù ngei ad mo v. ta ñi ad mo,
albedine albior, nive candidior. Liû liû ngei,
per intervalla maculas nigras habet. Curù curù ngei,
ad pristinam albedinem rediit. Liû, liûngechi, liûquechi cupatui,
est mundum , limpidum : caret macula , nulla maculæ vestigia manent, supersunt. Lif mlei, liflu mlei,
cedo femoralia viridis coloris. Carù charahuilla cupape,
nodus in filo rubro mortem, necem annuntiat, minatur. Quelu vuù langmabin piquei,
fuligine tua non me tingas, inficias, denigres dicebat , aiebat niger nigro, cacabus ollæ. Curùquieli piiauquebui curùche ,
quantum fufficit uni tincturæ, fic sextans seu duæ unciæ glasti sufficiunt. Quiñe ptùm,
glasti sextans. Quiñe tarin añil,
uncia glasti. Quiñe patacon añil,
necesse mihi est ire ad Patrem Missionarium petitum nonnihil glasti v glastum, Añil pinmomean Patiru mo,
lanarum nigræ nullum colorem bibunt, niger color a nullo extinguitur. Vill pu cal mo curù mtn pùtùmvalai,

Metalla.

Aurum, milla. 778.
Argentum, lien.
Æs, cuprum, cumpañillhue.
Ferrum, pañillhue.
Stannum, titi.
Plumbum, laquir.
Pecunia, nummus, moneta, ngillacahue.
Res familiaris, bona, facultates, fortunæ, divitiæ, opes, te, cullin. 712.
Lucrum, pen, peel. 800.
421 Aurifodina, auraria, millahue, millatue.
Argenti fodina, argentaria, lienhue, lientue.
Ferrugo, me.
Ferri scoria, me pañillhue.
muscus, mucor, percan.
Mucesco, mucorem, rubiginem contrahere, musco aut rubigine affici, mucidum fieri, percann.
Auctio, ñotu cullin.
auctionem facere, ñotu cullinn.
Esse, existere, dari, haberi, ngen, mlen.
Quæro, investigo, indago, quintun, 820.
Mea me fefellit spes, decepit, delusit, frustrata est, de spe conatuque depulsus sum, longe aliter atque sperabam, accidit, evenit, mñan. 780.
Dispersa colligere, ñumitun.
Elicio. Aurum, argentum, ferrum ex terræ cavernis elicere, eruere, effodere, exportare, entun. 724.
Accipio, tavn. taun, taùn.
Liquefacio, liquo, lleumn.
Liquesco, liquefio, liquor, lleun.
Eligo, deligo, seligo, dullin.
Scienter eligere, cùme dullin.
Rejicio, repudio, renuncio, respuo, llaіnаcmn.
Ejectamentum, rejectanea, llainatu.
Habeo, teneo, nien 789.
Custodio, servo, conservo, elcan.
Amitto; jacturam facere, llan, llancùn, ngсuп.
Perdo: disperdere, evertere, destruere, corrumpere, deformare, dislipare, profundere, llancùmn, llamcùln.
Fortunæ indulgentia abuti, egregias animi dotes perdere, corrumpere, dum se ad indigna abjicit & indecora, ngnamn.
Opera & impensa periit, male res vertunt, gnan.
Aliquid defiderare, requirere, cuellcuellien.
Rem alterius apud fe depositam habere, item , rem alteri procurare, nieln.
Apparere, jam tandem apparuit, repertum, inventum est, pengen, petun
Invenio, reperio, pedan, pedantun.
Utor, egeo, opus est mihi, pnen.
Do, præbeo: largiri, donare, liberaliter erogare, elun. 724.
Dare comestibilia, llauquen , llauquetun.
Propinare alicui, p∫amn, ∫anginn, llaúpan, cachùn.
Offerre, gratis dare, medan. 777.
Mutuare nummos, pecuniam mutuam v. mutuo dare, commodare, aliquid utendum dare, aren, areln.
Pecuniam mutuari , mutuam accipere , mutuo fumere, commodatum v. utendum aliquid accipere , commodatu fumere, aretun, arelt[r]un.
Pecuniam alicui credere, argentum illius fidei committere , úhuemn.
ita ab alio fumere, accipere, ùhuemtun.
Dare animo petendi æquivalens, tuilin, tuilitun. 842.
Fastidire aliquem, oblata respuere, aspernari, non admittere, poeln, pueln,
Commuto, permuto, huelutun, hueluntun , hueluntcun.
Contractus permutationis, cedo dabo, taf cún, chaf cùn.
Rem apud sequestrum deponere, rann, ranknon.
Pecuniam, commodatum repetere, uñopitun.
Rem datam postulare, mùntutun.
Solvere, ad nummum perfolvere, in alsem satisfacere, cullinn.
Creditoribus satisfacere, æs alienum solvere, ære se alieno levare, liberare, elucullin.
Pignus redimere, entutun,
Refiduum debiti, chayal, chaial.
Mulctam v. multam debere, huerinien.
Taxo, æstimo, pretium mercibus præscriptum, toquitu.
Paciscor, de pretio cum aliquo pacisci, convenire, daqueln.
Aliquid alienare, abalienare, ùln.
Furor, surripio, furtim aliquid avertere, auferre, hueñen.
Reddo, restituo, mñumn , uñoltun.
Emo, mercor, comparo, nundinor, ngillan, ngillacan, eùn, eùntun.
Vendo, venundo, eùln, eúmn, uln. 845.
Peto, postulo, posco, precor, rogo, imploro, precibus aliquid contendere, efflagitare, ngillan.
Valeo, mon.
Aurum esse, millan.
Aurum elicere , millantun.
Inaurare, auro tegere, obducere, millatun.
Auro vel argento includere, mùdencùn.
Compedes, milla ecul.
Ferrum, quo nota pecudi inuritur, chillca.
Dives, locuples, opulentus, ulmen.
dives Hispanus. ulmen Huinca,
Pauper, egens, inops, egenus, mendicus, cuñival,
422 Exempla.
unde istud aurum ? Cheu tuui milla tva?
labor lucrum parit, labore pecunia comparatur, divitiæ bonis artibus parantur, non tibi per ventos assa columba venit. Kdauсап mo v. kdauсаmom сuраі іоm реп, v. iom cullin pen, v. pecullinhuen,
pecuniæ obediunt omnia. Aldun cullin pequei chei, vemlu mai,
opes ac divitias parare cogitabas. Quintuquebuimi ta mi ulmenngeabuel, v. ta mi ulmenngeabun,
divitiis affluens, cui opes & fortunæ sunt amplissimæ , ampla res familiaris, multa & lauta supellex. Cullinngelu, ulmen ngelu,
nunquam ipfius crumena est vacua, nunquam ipfius lucrum cessat. Huellilelai ta ñi iapau,
qui amat aliena, sua facile vendit, Aiùncullinlu ulpraquei ta ñi peel,
ad meum ufum, v. ego illud possidebo, Dominus illius ero. ñi tealu, tengealu, tengeal,
ubi illud invenisti, reperisti, offendisti. Chuchi mi pemom tvei,
nummus adulterinus. Auca lien,
videtur ex ære, cupro factum. Cumpañillhue vemngei tva,
hoc est ferrum, ex ferro confectum. Pañillhue ngei tva,
en gladium, ensem, acinacem meum ad findenda capita. Tva pañillhue ta ñi rialoncoam,
ex ferro quod habebam, scalprum fieri curavi. Cat[r]ahuebin ta ñi panillhue,
hoc est quo me fustento, unde victito. Tva ta ñi iqueum,
munera, crede mihi, placant hominesque Deosque. Taunge pin, tùyùlmallebi ta piuque,
accipe. Tva,
quid illi dedisti? nihil. Chem elubimi? chem no elubin, chem elulabin rume,
cum multa mihi sit res familiaris, multa supellex. Inche ñi nien mo aldùn cullin,
tu habes, detines unum equum meum v. equum mihi debes. Eimi nienman quiñe cahuellu,
ita profecto, teneo certe, Nien ca,
hoc est dandum, largiendum, liberaliter erogandum. Elual, elungeal tva,
quod tibi dandum fuisset. Mi elungeabuel,
panis datus. Cofque elungelu v. elungeel,
jam pridem illud ipsi fuit datum. Chaichi elueiu ,
ne unus panis quidem illi datus fuit. Quine cofque elulaeiu rume,
semel illi dedit, & non amplius. Elubi, elutulaeiu ula, v. elueiu, elutulabi ula,
panem dant pauperibus. Cofque eluqueam pu cuñùval,
sero venisti, fero venientibus ossa, nihil quod tibi detur, superest. gelai ta mi elungeam v. elungeal ; tutelpalaimi v. tenpalaimi,
petii ab ipso Rosarium, coronam piacularem B. V. M. Quiñe amomariqueum еluaeneu v. еluechi mo, pibin,
unam tantum dedit vitriorum filo insertorum lineam. Quiñe rume llanca uli,
quando dono do, sum jucundus, est signum me esse jucundum. ñi elun, cùmelen,
quæ offeruntur arripienda, non differenda. Aldunmaquilmi ta mi elugeal mo,
dabo quando potero. ñi elubiel eluabin,
jam dudum equum istum illi dedi. Chaichi ñi elumobium veichi cahuellu,
ego sum, qui Petro equum dedit. Inche eluquebin cahuellu ta Pedro , v. elubilu cahuellu ta Pedro inche,
ego dedi pro te. Inche elun eimi mo,
quod tibi debeo. Mi eluabin,
ut debitum illi solvatur. Cullin ta ñi elugealu v. elugeam,
refiduum debiti mihi non est solutum. Elugelan ta ñi chaumalgeal,
NB. aliarum rerum reliquiæ vocantur: mtnhuen, ventenhuen , puchu , puchun , opuntu.
illud dare tibi nolo. Aiùlan ta mi eluabin,
nemo dat quod non habet. ngenoum chem ulngeai?
modico sale mihi fubvenies, succurres, subsidio eris v. sis. Pichi chadi mo quelluaen,
debitum a me postulavit. Petuan ta ñi cullin pieneu,
commodavi v. utendam dedi tuo patri vestem stragulam. Inche arelbin quiñe macun ta mi chao v. ta mi chao mo,
præstimonium displicet. Cúmelai areln,
veritas odium, præstimonium inimicos parit. Areln mo udapiuquei ta che,
mutuum aut commodatum petens pudore suffundor. Aldù yehuevali arelen pi,
quanti hoc est ? quanti indicas ? plus quam par est, indicas. Chumtn raquibimi tva? aldùngei, aldun!
quanti constitit? quantum solvisti. Chumtn cullin mo tuimi?
quanti hæ inaures? Chumtn raquingei vachi chapùd?
tanti, pro eo quanti res est, tibi habe. Venten,
quanti emisti; Chumtn mo gillacaimi?
magno, parvo pretio. Aldùn cullin mo, pichin cullin mo,
plus impendi, majorem in ea re impensam, fumptum feci. Iom cullintun,
pluris emi. Iom mo ngillacan,
non tanti, minori pretio, Iod pichin cullin mo,
ego plus offero, ego minus. Inche iom piquen vachi cullin mo, iod pichi pin,
multa in hac torque comparanda infumpfi. Aldùn cullintun , v. aldùn cullin uln quiñe coillal mo,
quod fueratus es, eratne magni pretii? Aldùn mobui cam ta mi hueñeel,
imprudenter emere. ngoiman ngillacan,
fucum tibi fecerunt, palumbem pro columba, adulterinum pro legitimo tibi fuppofuerunt. Leù ngoimaimi,
emi vaccam sic ut eam hic vides. Moncol v. vemlelu v. re vemlelu ngillacan quiñe huaca,
homines vendere jam desitum est, in desuetudinem abiit, lege prohibitum est. ngehuelai ulchen v. ulcheun,
illi pro injuria satisfeci. Cùllinmabin ta ñi hueriniebiel mo,
solves Huenucal modium farinæ tosta, Cullintuabinge Huenucalquin quiñe chaihue murque,
sorori tuæ pro furto quatuor vaccis satisfac v. satisfacito. Eluculliabimi meli huaca ta mi lamûen ta mi hueñen mo, v. ta mi hueñenmom mo,
unusquisque pro malefactis pænam dabit, referet gratiam qua dignus est, dedit malum & accepit. Chafloncoquei vill huerilcatu,
par pari, facta factis recepit, retulit. Chafloncotubi ta ñi huerilcatubiel mo,
locus ubi multa sunt furto ablata. Hueñecullinngequeum, v. cullin ñi huenequeum,
omnia sibi sumpsit, abstulit. Vill ienmaui,
ideam, explorem, experiar, periculum faciam. Maldùtubichi, v
ego contribuam quatuor, tu vero decem in commune conferes. Inche meli elan, eimi mari,
res quas oppignoraveram, redemi. Entulun ta ñi cullin,
pensum meum persolvi, absolvi, peregi, confeci, Entun ta ñi kdau,
parum abfuit quin damnum compensares, amissa in ludo recuperares, reciperes, paria faceres, neuter alteri v. neutri deberet. Apelpapebui ta mi coretuabuel v. ta mi coretuabum,
lapidibus pretiosis satisfaciet, injuriam redimet. Rumeai llanca mo,
ad nummum solvi, in solidum satisfeci, Chabi ta ñi cuù,
jam totum, integrum & omnino restituit, nemini debet, debito solutus est, Deuma lludi,
freno ejusque adhærentibus satisfecit. Opun piriña mo rumei,
non tibi sic abibit , non abibis impunis, tarditas fupplicii gravitate compensabitur. Eimi cullinmaiabimi,
promissis steti, promissa fervavi, implevi , præstiti , exhibui, fidem liberavi, votum reddidi , perfolvi, promisfis non defui, satisfeci. Deuentun,
bona mea, fortunarum mearum reliquias mihi abligurivisti, consumpfisti, ademisti, eripuisti. Apùmknonmaen ta ñi cullin,
an Patri oves vendunt, emitne Pater oves? Ovi∫a ulqueam Patiru mo,
male fecisti illam mulam vendendo. Cùmelai ñi ulngen v. ñi ulngeuyen v. ñi nulngemom veichi mula,
arma tua Hispano vendidisti, Ulimi ta mi chuquel quiñe huinca mo,
pænitet me equum meum vendidisse. Uñoduamn ta ñi ulmobium ta ñi cahuellu,
equum mulo permutavi. Huelulun quiñe huentu inchiu quiñe cahuellu mula mo,
animam tuam cacodæmoni instantanea, momentanea, peritura voluptate vendidisti. Huelutubimi ta mi pllù alhue v. alhue mo quiñe rupachi tùyùn mo,
in permutatione utrumque depravatum, neutrum absque vitio esse solet. Huelúln ngnen ngei chei piam,
ecce Patrem Missionarium habemus. Tva ta iñ nien Patiru, v. tva ta iñ niebiel Patiru,
quare illud habes opertum? Chum niebimi tacunma,
tibi huc mittet, tibi munus huc transmittet. Huercùlelvalpaeimu,
hoc mihi a meo patre dono datum, relictum est. Ellcuntubin vachi cullin ta ñi chao mo,
multa bona iste dives suis liberis testamento reliquit. Aldùn cullin ellcuntubi ta ñi pu votm vachi ulmen,
ex eo tempore inclinata res tua est, omnia ad interitum vergunt, ad præcipitium inclinant, in pejus ruunt, quotidie deteriora fiunt. Vachitu mo сuñùvаlсаumесuùmеіmі,
misi petitum a Liûhueque agnum. gnillavalbin quiñe coñue Liûhueque mo,
novacula in cotem. Ulmen che cupatuan pi, ñamprai ta ñi cullin,
bona derelicta. Ucalel cullin,
ngillatun, ngillatucan, 730.

Fossilia metallis cognata.

Sulphur, copahue
Chalcantum, calvúlahuen.
æris flos, ærugo, carùlahuen.
Alumen, liûlahuen, liùcura, alhue cura.
Resina, úpe.
Sal, chadi.
Sal clarus m, v. diaphanus m , lilco.
424 Exempla.
carnem absque sale ne torreas. Cancaquilmi rume ta mi ial ngeno chadi,
pauco fale mihi fuccurras velim. Pichi chadi mo quelluaen,
est sale conditum. Chadi niei,
propter pedum infirmitatem a carne falfa, salita abstine. Ullhuemtunge chaditu ilon ta mi cutan namun mo,

Lapides,

Cura ica.
425 Pumex, pinunu, pinono, cùnga. 427, 497.
Besoardicus lapis, luan cura.
Lapis niger quo venam incidunt, queupu, malin.
Venam secare, sanguinem venis detrahere, minuere, malintun. 773.
Silex, lapis filiceus, ailin.
Gypsum, mallo.
Crystallus, vitrum, talcus seu lapis specularis v. schistus in tenuissimas bracteas fissilis, lilpu.
Creta, rau,
Argilla, huidù.
Ollas, cantharos, &c. ex argilla fingere formare, huidùn.
coquere, cubillcan.
Figulus, huidùvoe.
Arena, cuim, cùyum.
Scopulus, rupex, cautex, vùta cura. 359.
Saxetum, glarea, salebræ , curantu.
Lapidibus aliquem petere, appetere, lapidibus in illum jacere, conjicere, curantun.
Lapidibus se mutuo petere, curantuun.
E loco præcipiti devolvi, rotari, humum verrere, imùln 755.
Durum esse, riquemn, riquemclen.
Durum, riquem.
426 lapis pretiosus, viridis, LLanca,
lapis albus. 762. Lican,
quo redimunt homicidia. Cùdehue,
lapis pret. Tacùm, taquem, tacm,
saxum, marmoreæ levitatis lapis. Ilicura, ilicura,
lapis pumici similis, at multo gravior. pilolcura,
427 Exempla.
a pumice cognomen participo. Cùnga pu huentu ñi cùnga inche,
occafio facit furem. Mt[r]orcun ngei mlechi cura mo,
habeo argillam unde ollas effingam. Mlei rau ta ñi huiduam v: dngol ta ñi mlam v. mlabium, v. ta ñi mldngollam,
Curaca. 713. Naùllanca. 788.

428. CAPUT V. DE AQUA.

CO MEU.

428 Aqua, co.
Mera, meraca, immixta, re co.
Limpida, lifco, liûhuenco.
Turbida, tbrco, tbùrco, tùvùnco.
Lutulenta, porco.
Putris, vunanco.
Salsa, marina, lafquenco.
Acida, cotuco.
Ros, mulvenco.
Pluvia, mauco.
Nivosa, nivalis, nivea, pireco, pilinco.
Reses, pigra, stagnans, daulco.
Frigida, ateuco.
subfrigida, virquenco.
Tepida, llaco,
Calida, covunco, eñumco, arem v. ademco.
Fervens, vaico.
lutum, pelle, pele, pede.
Lutum ex alluvione relictum, chidañ.
Cœnum, chapad.
Sordes quæ aquæ putridæ innatant, calmin.

Mare,

lafquen. 758.
429 Maris unda, fluctus, auna, voche.
Fluctuare, fluctibus jactari, vochentun,
Fluctus concitare, vochemn.
Fluctus concitari, vochen
Spuma, tor, torvan, perquin lafquen, perquin leuvu.
Maris accessus, tipaco.
Maris recessus, arcúlafquen, arcùntu, arquenco.
Aquam decrescere, arcún, arquenn.
Lacus, æquor, mallin, lafquen.
Extensum, undique apertum esse, lafn.
Palus udis, mallin, hueico, pùta yene.
Flumen, fluvius, amnis, leuvu.
Torrens, rulon, taiyen.
Fons, uùfco, uco.
Puteus, rngaco.
Cisterna, dahuell.
Profluens, Inauitun, huitun. 750.
Alluvies, alluvio, fluminis inundatio, mangin. 771,
Alveus, profunditas, altitudo, lluvù.
Altum, rapidum, profundum esse, lluvùn.
Vortex, peul. 803.
Unda, fluctus, reu.
Fluctus esse, reuquen.
Fremitus, reureun.
Aquam audiri, ruricùn.
Aquam exhalare, vaporare, uruan.
vaporo, exhalo, vadcùn, varcùn.
Cataracta, lliùn.
Gutta, guttas cadere, chùdcùn.
Stillo, chùdcúnn.
Terra madida, solum humidum, cuñu.
Campus humidus, rulu.
madidus humidus, lod.
Incile, aquæ derivatio, yaima, pllin.
Aquosum esse, chillcon.
Insula, huapi.
430 Confluentia, tafleuvu.
Æltuarium, fluminis brachium, changquinco, changquin leuvu. 198.
Pons, cuicui,
Lapideus, cura cuicui.
Sublicius, roboreus, mamll cuicui.
Lignum a fluminis inundatione abreptum , malun.
Ora, littus, ripa, inaltu.
Ad Mosellæ fluenta, propter v. præter Rheni ripam, inaltu mo,
Margo, mellmell.
Vadum, ngilahue.
Adverso flumine, prangilahue.
Secundo flumine, naûngilahue.
Portus & quivis locus ubi navis appelli possit , ùdvú, nontuhue.
sinus, ngllun lleuvu, ngúllun, ngñun, ngion lafquen.
431 Flumen aut mare illuc trajicere , traducere , transire, carcun, ñon, ñontun, ñotun,
hac transire, nopan.
Transportare, transvehere aliquem v. aliquid, noln;
illuc, noltun;
huc, nolpan, rulpan.
Cis, citra, nopa.
Ultra, trans, nome, carcu.
hinc eò v, inde huc saltare, chuncan, rincùn.
Vadare, pedibus vel equo amnem trajicere, vadum transire, superare, ngilan.
Dari vadum, ngilaln.
Huc vadare, ngilapan.
Navi trajicere, huamputun. 557.
Tranare, nando flumen transire, natatu trajicere, lefhueiln, hueieln.
subsideo, subsido, mergo, rmn,dmn, dùmin.
Natatorem esse, huimngen leuvu.
Strepitum in aqua excitare, metofcautun.
Mergere se in aquam, immergo, demergo, submergo, rlun, dimuln.
In balneis aut flumine lavari, mñen, mñetun.
Aqua aut frigore pene enectum effe, t[r]ocon, chocon.
Sicco, exsicco, exicco, arefacio, ñipmn.
Siccari, arefieri, ñifn.
ad auram exiccari, liberiore aura frui, auræ temperie uti, ñipmun.
æstum aut thermas refrigerare, cùngercùn.
siccum esse, añidcùn, añidùn.
Jacio, conjicio, in medios fluctus se projicere, in medios hostes irruere, ùtùfn.
In præceps ruere, se projicere, ùtùfnaûn.
Ad latus tranfire, quiñenple rupan.
Submergi, fluctibus obrui, ùrbin.
432 Lavo, abluo , lotura, lavatio, cùchan.
Lotrix, lavatrix, cúchacavoe.
Aquam haurire, tun co.
Aquam abluendis, extergengisque manibus ministrare, invertere, superfundere, instillare, utuln co.
Fundo, effundo , diffundo, utun, utuntun.
Fluo, effluo, huitun.
Madefacio, vocholn.
Madide madeo, sum madidus, vochon, ngbon.
Aqua aliquid macerare, madefacere, uremn, napmn.
Aqua aliquid mollescere, lentescere , madefieri, uren.
Madefactum esse, nafn, lodn.
Torrentis instar fluere, sanguine perpluens, sudor fluit undique rivis, cúchun.
Exprimo, exculco, extorqueo, cúchún, ctún.
Salientibus guttis prætereuntes aspergere, irrorare, queipùlln, chircan, ptefcun,
Exprimo, mulgeo, ngium,
Frico, defrico, ñùncùn,
Cinere fricare, purgare, abstergere, ngaican.
Refrico, attero, nglùn.
Aliquid volvendo, revolvendo, huc illuc versando lavare, abluere, ngaun.
Faciem lavare, cùllumn.
Manus abluere, ngaùcuùn.
Abluere os, ulpuuún.
Aqua tingere, cùllcan.
Ore irrorare, pufcun.
Siccari, ancùn, nifn.
Siccum esse, hueibun.
Res lavandæ, cùchacaial.
Res lotæ, lautæ , lavatæ, cùchacan.
Aquarium vas, cocharu.
Sapo, quillai. 716.
Lixivium , lixivia, lixivio calido lineas vestes purgare, emaculare, chiltufquen. 352.
433 Exempla:
affer aquam, Com:nge,
hauri aquam. Tunge co,
in haurienda aqua adjutores este. Coclomn,
aqua datur, adest, non deest. ngechi co, co ngechi,
aqua plenum est, impletum, expletum, repletum est aqua. Opui co, opui co mo,
nec aqua, quam bibas, dignus es, illam non mereris, promereris. Co rume elungevalaimi,
hic est fons, puteus, unde aquam attuli. Teye ufco, rngaco ta ñi comemom,
hæc aqua fua sponte, suapte natura scaturit. Uùfprai vachi co,
ad apud, juxta, propter, secus, præter fluvium. Taf leuvu, ina leuvu, ina leuvu mo,
usque ad flumen, a fluvio huc usque. Leuvu ula, leuvu mo ula,
ad Rheni fluenta, propter, præter fluminis ripam, propter littus, ad oram maritimam. Inaltu leuvu, lafquen,
adverso flumine. Huente leuvu,
secundo flumine, Minche leuvu ,
ubi duo fluvii confluunt. Tafmel leuvu ,
noli secundo flumine vadare. Minche, naû ngilaquilmi ,
habetne vadum hic fluvius? an pedibus, equo amnem hunc trajicere, vadum hoc transire, superare potero? nescio, sum nescius, non satis scio, fieri possit. ngilali vachi leuvu? ngilalichi v. ngilalpei chemai,
nescio qua ratione possis invenio quemadmodum rem expedias, quo pacto ex his vadis evadas, ex his angustiis te eripias, non video quam viam teneas. ñovallai leuvu,
ne tentes, frustra conaris, magnum, fummum est submergendi periculum. ñoquilmi, cuñiun ngei pu leuvu,
alluvione fluvius excrevit, præter ripas effluit, campos inundat , obruit. Uñoi, motitui ta leuvu,
num durat, permanet, persistit adhuc fluminis inundatio, alluvies? perseverat. Petu mangi leuvu? petuli,
fluvius decrescit, imminuitur. ñaûmei leuvu,
depressa est aqua, alte jacet Pichiquecai leuvu,
navis in fcopulis hæret, vadis illiditur v. illisa est. Anùi huampu,
vix evasit submergendi periculum. Ape v. epe urbi,
uterque una fluctibus obrutus, haustus est. ùûau v. quiñe mo urbigù,
qui nescit orare, vadat ad mare, Quimllùcanolu lafquen mo quimai,
Confluentia. Taunleuvu, tavuleuvu, tafleuvu,
en lauta, purgata, limpida linea supellex. Tva cùchacan,