Gramática Araucana: III. Parte - Lectura

Félix José de Augusta

1903

Valdiva, Imprenta Central, J. Lampert

Grammar/Missionary Texts DIALECT: Lafkenche?

Corpus of Historical Mapudungun

TEXT OCR: Google Cloud Vision (using DH Dashboard, developed by Bryan Tarpley at the Center for Digital Humanities Research here at Texas A&M University.) https://benmolineaux.github.io/bookshelf/

OCR CORRECTIONS: Benjamin Molineaux

Kimfalkəlelai ñi chumlen küla personaŋechi kiñen Dios.

San Agustin piŋechi obispo fentren rakiduamkəlefui rəf kimafilu ñi chumlen küla personaŋechi kiñen Dios.
Kiñe antü amui pashiaialu playa meu, rakiduam eŋu amui, rəf rakiduamkiaukafui tañi amulen meu. Amulelu pe pufi kiñe məte ayünŋechi pichi weche inal l·afken· meu, deumádeumayefúi kiñe pichi rəŋan ñi pichike kuq meu. Fei meu ka amui wiñamafilu l·afken·, akuli tañi rəŋan meu, wə truntəkuyefi, ká amui, ká wiñamkefi, ká təkufi ñi pichi rə ŋan meu. Wiñamwiñamyefi tichi l·afken·, fentré rupa wiña mi; arofüi ñi küdau meu.
San Agustin witralepui, leliniepufi feichi pichi wentru. Deu witrañmaniepufilu (ñi witralepun fəla al·üñma fei pikei), feimeu ramtufi feichi pichi che küdauküdauŋelu: «Chumkei mi kam fau, fochəm?», piŋepui pichi altaweñi. Lloudəŋui pichiche: «Kom wiñamafilu l·afken· iñche, kom təkuafiñ təfachi pichi rəŋan meu», pi ñi lloudəŋun feichi pichi altaweñi.
San Agustin allwe ayelei ka fei pi: «Pepifal-lai, an·ai fochəm; feyükelai təfachi pichi rəŋan meu feichi füchá l·af ken·», piŋei pichi altaweñi, piéyeu San Agustin. Ká lloudəŋui pichiche: «Felerkei mai! Ká femŋechi fe yükelai Dios ñi füchake dəŋu kiñe tue mapu che ñi raki duam meu,» piŋei San Agustin, piéyeu feichi pichi altaweñi ka ñamrumetui.
Kimtəkui San Agustin kiñe ankel ñi pefiel meu, feimeu rumel rakiduamwelai ñi trür kimafiel Dios ni chumlen.

Llüwafeŋechi dewü.

Kiñe dewü tripai kiñe antü ñi lolo meu, ka, ñi pefiel meu kiñe wachi, fei pi: «Pu che məte llüwatufe ŋei: küla pichike maməll meu deumakei kiñe wachi, kiñe feichi pichi maməll meu elkei ni pichi keso, feimeu fei pikeiŋn: «Fei təfa ta wachi, ñi nüŋeam ta dewü»>, Iñchiñ taiñ dewüŋen llüwatufe ŋenofuliñ? Iñchiñ küme kimiñ, fəlfiliñ keso, ütrəf naqpaiai ladrillo ka trañmaiaiñ meu, feimeu ünatulafiñ.»
Pichiñma leliwəlniekefui wachi feichi dewü, féola fei pi: Küme n·ümünŋei təfachi keso; n·ümütufili məten, kadme ütrəf naqpalaiai wachi; amuiñ mai, n·ümütumeafin feichi pichi ke so ŋəneduamkechi».
Pichike pichike inafəlmaéyeu kümé, femŋen puwí keso meu. Welu fenten ináfəlpui, kiñe lel ütrəfnaqrumei ladrillo, feimeu trañmaéyeu.

Dañé fədü.

Epu pichike weche rupaiŋu kiñe mapu kachilla meu, fei meu pukintuiŋu kiñe dañe üñəm. Pekafilu məten lefiŋu fei chi dañe meu ka nüpufiŋu feichi fədü lləpadkəlelu ñi kuram meu.
Feichi wənen fei pifi kaŋelu: Eimi nüŋe təfachi kuram, iñche nüan fədü, kuram doi falikei fədü meu.»-«Felele mai», lloudoŋui feichi inan, «eluen iñche fədü, eimi nüŋe kuram». Femŋechi epuñple wedá dəŋuwiŋu, femŋen femŋen illkul kawiŋu, femŋen kewaiŋu. Kewákewaŋen meu eŋu leftripai ñi fədü kiñe feichi pichiche, kaŋelu pənoi ñi kuram fədü. Pelu ñi ñaməmn fedü eŋu kuram, feichi epu pichi weche kümelkautuiŋu, ka «kewawelaiaiyu» piuiŋu.

Llüshkü korü.

Təfachi llüshkü korü məte kümelai», fei pifui kiñe liwén Juanita tañi ñuke; «pepí iŋekelai», pi kai.
«Relelan féola ñi ká deumaiaqel», lloudəŋui ñi ñuke, welu təfachi naqn antü eluayu doi kümelu».
Wəla amuiŋu peñéñwen malaltəku anümweshakelu meu ñi rəŋanentual poñü. Juanita kom antü ñəmikefui poñü ka təkukefui saku meu.
Feimeu wəñoiŋu ñi ruka meu, ká küpaleléyeu ñi ñuke llüshkü korü; Juanita kümékümetui ka fei pi: «Məná kü merkei təfa! Fei təfa doi kümei kaŋelu meu!»; feineu i kiñe apon ral·i.
Ñi ñuke ayeniéyeu ka fei piéyeu: «Feichi llüshkü korü ká məten tami kümentuuyenoel ta tayi. Küdaun ŋəñülchekei, feimeu féola kümentuimi korü.

Feichi wintu pañilwe wil·i.

Kiñe lelfün che amui kiñe antü ñi Tomás fotəm eŋu waria meu. Feichi rəpü meu pukintui feichi chau kiñe wintu pañilwe wil·i, ka ñi pefiel meu fei piŋei feichi weche: Ñə mitufiŋe, Tomás, təfachi pañilwe wil·i, tranalei pülli meu, ka elfiŋe mi fonsillo meu». «Chem falí təfa fenten pichin meu ñi lloyünaqal?!» pifí ñi chau Tomás.
Kiñe n·emel no rume dəŋulai təfachi chau, witrañprami pañilwe wil·i ka təkui ñi fonsillo meu. Púulu kiñe pichi waria meu fendelfi rütrafe kechu centavo meu, ka feichi pla ta meu ŋillai cereza.
Wəla fotəmwen inatuiŋu ñi rəpü. Aré antü ŋefui. Cheu no rume pukintulaiŋu kiñe mawida kam kiñe ruka no ru me cheu ñi llaufentuam. Tomás epe l·afui wiwün meu ka kom ñi lladkün meu inaniefui ñi chau.
Feimeu təfa upeduamkechi reke llaŋkümfi kiñe cereza. Tomás ñəmitui, milla pelu reke trokiufui, ka təkui ñi wən· meu.
Ká pichi ayeple feichi chau ká llaŋkümkafi cereza. To más ká femŋechi ñəminpramkai ñi illun meu. Femŋechi a mulei, femŋen kom ñəmitui feichi cereza.
Deu ilu feichi kiñelewechi cereza, wəñotuéyeu ñi chau ka fei piéyeu: «Kiñe rupa lloyünaqfulmi ñəmituafiel feichi pañilwe wil·i, feimeu felelaiafui tami lloyünaqal pataka rupa ñəmituafiel feichi cereza.

Llükanten ŋelaiaimi.

Federiko, kiñe pichi weche, məte llükánten ŋefui. Kiñe pun· werküéyeu ñi chau kárukatu ñi ruka meu. Küyen· füchá pe lomtulefui. Feimeu konlu raŋiñ miñche ruka meu, Federiko pefí, witralefui kiñe füchá che, kurülefui.
Apó llükan meu kañpəle rüŋkürumei feichi weche. Welu feichi kurünkəlechi che ká femŋechi rüŋkürumei ka doi pichi kənuutui. Federiko wirárüi llükankechi ka wəñotui lefkəlen ñi ruka meu. Feichi che ká femŋechi lefí ñi furi meu, doi füchakənuutui feimeu, kal·ku dəŋu rekǝlefui.
Ñi wirárün meu tripai ñi chau, trafpafi ñi fotəm, tra nalefui pülli meu, epe l·alefui ñi llükan meu. Pichin meu Federiko nütramkai ŋümankechi, «kiñe füchá kurülechi che inapeéneu», pi.
Ñi allkün meu feichi chau nüfi ñi pichi wentru ñi kuq meu, yefi puñma ruka meu, feimeu peŋelfi feichi kurülechi che, re məten kidu ñi aiwiñ ŋefui. Federiko kelütripai ñi yewen meu, «ká llükánten ŋewelaian», pi.

Honrao ŋelu weukei.

María peí kiñe antü kiñe kuram achawall ñi lepünruka meu. Apó ayüun meu lef pepufi ñi ñuke ka fei pifí: «Pefi ŋe, papay, təfa kuram pen.
Lloudəŋui ñi ñuke: «Təfachi kuram eimi nó, kárukatu domo ñi kuram ta təfei. Məpürupakei kiñelke ñi achawall iñchiú yu lepün meu ka elpei ñi kuram fei meu. Felei mi elutuafiel.
Taŋküfi ñi ñuke María ka yeltufi kuram ñi kárukatu domo. Fei təfa fücha ayüui ñi ŋənelŋen meu María ka ñi ñuke, kuñifal domo ŋefui, ka fei pi ti kárukatu domo: «We waimi tami ŋənelŋen meu, ayün tami ré eluafiel təfachi ku ram, welu elelayu kiñe mufü semana». Ñi fei pin meu, təkufi ñi dañe meu feichi petu lləpañchi achawall meu.
Rupan kiñeke semana meu feichi kuram meu tripai kiñe pichi achawall. María ayüui nülu feichi pichi achawall ñi kuq meu ñi kárukatu domo, ka eluui ñi küme kuidaafiel ñi achawall.
Ŋenó iaqel məlelafui: feichi küme kárukatu domo eluke fui María uwa ka kachilla tunten ñi duamnien.
Al·ün meu tremərpui feichi achawall, kurami ka lləpañi. Müchai məten yom nierpui María mari epu pichike acha wall, ka feichi tremí. Fei təfa fenten kuramkefui, ka María fendekefui fill sábado kiñeke docena ŋillakawe meu; ñi weu keelchi plata meu moŋelkefui ñi ñuke.

Feichi wentru maməlln·amun· ŋelu.

Rupafui kiñe antü kiñe pichi waria meu kiñe kuñifal wentru, mamelln·amun·ŋefui. Pedro aukantukefui kallé meu kiñeke pichike weche yeŋn, ni pu wen·üi. Pefilu feichi ku ñifal wentru Pedro inálefí ka yechi ayétufi ka inaultufi chumŋechi ñi amúnŋen.
Feichi wentru chiwədrupai, lladkünkechi leliwəlfi feichi pichi wentru, ka fei pifí: «Weichakefun tañi soldaoŋen meu tañi mapu fəla, kiñe weichan meu külliéneu kiñe bala, ka femŋechi tripai ñi n·amun·, təfachi n·amun·maməll meu aye praqen».
Fei təfachi dəŋun meu lladküiŋn kom. Feichi pichike pu weche nentui ñi gorra yeŋn ka chalifiŋn yewenkechi feichi wentru. Pedro witrañpramwelafí ñi kintun fenten ñi yewen meu. Feichi antü meu turpun ayetu welafí añkenŋechi pu kuñifal.

Weñémanshánafe.

Antonio üñfi pichi weche ŋefui. Rupapelu kiñe antü ki ñe malaltəku manshana meu, kintuwəli kümeke manshana tranátranalu pülli meu. Inei no rume penienoelu meu trokiui, koní feichi kinta meu kiñe pichirupachi wechod meu pel·e ma lal meu, ñəmituyei feichi manshana, kom apóli feimeu ñi fonsillo. Welu müchai məten akui ti ŋen· ŋelu, kiñe retrü maməll niefui ñi kuq meu.
Peéyeu Antonio, fentenn ñi lef nentui feichi pel·e malal pəle, ka ñi montual trokitui feichi wechod meu. Welu, kom aponielu ñi manshana kam ñi fonsillo meu, ükülüi ka pepí tripalai. Müchai fipuéyeu feichi ŋen·ŋelu; nüŋepui ka mətroŋ-
kanentuŋei retrü meu, məñtuñmaŋetui kom ñi manshana, féola l·el·əmŋetui.
Antonio mətewe al·ün kullí ñi kulpamom.

Llafkalen füchá falin dəŋu nei.

Antonio tripai kiñe antü lelfün meu. Fentreñma miaufui, kanshan akutui kiñe ŋillaiaqelwe ruka meu; feimeu «eluŋe chi kofke ka kiñe faso ko», pi. Welu tuteukəlelafui ñi n·a mun·tu miauumaŋen meu ka ñi nienon meu plata ñi doi kü me iafel.
Pichin meu witrakənuupai wəl·ŋiñ ruka meu kiñe koche. Re tichi pu koche küpafui kiñe ül·men wentru, nentulŋepai kiñe füchá katrün ilo ka kiñe fotella finu pülku.
Antonio weshá kintuwəlfi feichi ül·men ka piudəŋui: Iñ che pepí femfuli, ká femŋechi femafun».
Feichi ül·men wentru kiməñmaéyeu ñi rakiduam ka fei piéyeu: «Peútulepefuimi eimi mi trafkintual iñche yeŋu?» «Femlefun ká», pi Antonio weluduamnokechi; «naqŋe mi koché meu ka eluen kom chem tami nien; iñche kai eluayu kom chem tañi nien.
Feikachi dəŋufi ñi kon·a təfachi ül·men ñi witrañpram ŋeaqel ñi anülemom. Welu füchá wedá dəŋu niefui! -ñi epu n·amun· kom trükafüfui; feichi kuñifal ül·men pepí witrale lafui, nüniewí ñi kon·a meu, akulelŋele wəla ñi retrüupeyüm; pepí trekaulafui ŋenó retrü meu.
«Chumlei ŋa», pi ti ül·men wentru, «petu peutulekaimi tayu trafkintual?»
«Mə!«, lloudəŋui Antonio llükankechi. Iñche doi ayün ñi epu n·amun· pataka kawellu trafkü meu. Doi kümei kofke iaqel eŋu ko ka ñi trürcheleal ka ñi ŋenó kutranŋeal ilotun meu ilo ka ñi witranieŋeal meu kiñe pichi che femŋechi». Ka feimeu witrai ka amutui.
«Küllimi tami piel», ká wirarüléyeu feichi ül·men;» eimi pepí elufeli mi epu küme n·amun·, iñche eluafeyu ñi koche ka ñi kom kawellu ka ñi plata, kom ñi nieyel. Kiñe wentru kuñifal ka llafkəlelu doi ayüukəlekei kiñe ül·men meu ka trükəfkəlelu».